Debati për lirinë që duhet të ketë një përkthyes, kur është në procesin e zhvendosjes së një vepre nga gjuha origjinale në gjuhën e tij, mbetet gjithnjë i hapur. Në përgjithësi, specialistët e fushës – dhe këtu kam parasysh, kryesisht, redaktorët që merren me tekstet e përkthyer – janë partizanë të të qëndruarit sa më besnik të tekstit origjinal. Për ta, çdo fjalë e shtuar apo fjali e ndryshuar është ‘të fusësh diçka nga vetja’, thënë shpesh me konotacion negativ, pse jo, edhe referuar mungesë profesionalizmi! Ndërsa lexuesi kërkon të ketë në dorë një tekst, që edhe pse i përkthyer, të reflektojë gjithçka ai pret nga një vepër e mirë. Më poshtë është shkëputur një pjesë nga një prej kryeveprave të Shakespeare, Hamletit, në të dyja gjuhët, anglisht dhe shqip, përpara dhe pas zhvendosjes nga Mjeshtri i Madh Fan S. Noli. Bëhet fjalë për përshëndetjet që Hamleti shkëmben me dy miq të tij, Rozenkrancin dhe Gildensternin, që kanë ardhur për vizitë në oborrin danez.
Varianti shqip gjendet në veprën “Jul Cezari, Hamleti, Makbethi, Otelloja”. Autor: Uiliam Shekspir. Përkthyes: Fan S. Noli. Shtëpia Botuese “Naim Frashëri”, Tiranë, 1982 (f. 287, 289). Varianti anglisht është e thjeshtë të gjendet në ueb. Gjykimi i lihet lexuesit!
Hamleti (anglisht)
“My excellent good friends! How dost thou, Guildenstern? Ah,
Rosencrantz! Good lads, how do you both?
… what have you,
My good friends, deserved at the hands of fortune
That she sends you to prison hither?”
Hamleti (shqip)
“Të mirë dhe të dashur miq të mi! Si je, Gildenstern?
Ah, Rozenkranc! Të dashur shokë, si më jeni?
… Ç’i keni bërë fatbardhësisë, miq të dashur, që
Ju dërgoi në këtë burg?”
Pyetja e habit Gildensternin, i cili e
pyet Hamletin se çfarë kupton me “burg” (në këta dialogë nuk ka ndryshime të qenësishme):
Gildensterni (shqip): “Burg, Imzot?” / Hamleti (shqip): “Danimarka është një burg.”
Rozenkranci qesh dhe i përgjigjet, se
nëse kjo është e vërtetë, atëherë “është burg e tërë bota”.
Hamleti (anglisht)
“A goodly one, in which there are many confines, wards and dungeons, Denmark being one of the worst.”
Hamleti (shqip)
“Burg i vërtetë, në të cilin ka shumë qelira, vrima dhe bodrume, dhe Danimarka është një nga më të ligat.”
Por Rozenkranci deklaron: “S’jemi n’atë
mendje, imzot!” Përgjigja e Hamletit:
Hamleti (anglisht)
“Tis none to you for there is nothing either good or bad, but thinking makes it so: to me it is a prison.”
Hamleti (shqip)
“Ahere, s’është burg për ju; se s’ka as të mirë, as të ligë, po mendja na i bën ashtu. Për mua është burg.”
Intervistë me Valbona Nathanaili / Autore e librit “Ambasadorët tanë. Pikëtakime të diplomacisë me krijimtarinë”
MAPO Zonja Nathanaili, ju sapo keni publikuar librin “Ambasadorët tanë. Pikëtakime të diplomacisë me krijimtarinë”, si lindi ideja për këtë libër?
Valbona Nathanaili Më shumë se ide, botimi i këtij titulli
ishte zgjedhje nga disa projekte për botime që paraqiti Qendra UET pranë
UET-Press. Një titull i tillë vjen për herë të parë në shqip. Në gjuhë të huaj
do të gjeni plot libra të ngjashëm, ose të paktën që i kushtohen veprimtarisë
së ambasadorëve të “rekrutuar” nga fusha e krijimtarisë, por në shqip mungonte.
Për të sistemuar mënyrën e paraqitjes, si dhe për zgjedhjen e materialeve që do
të përfshiheshin, kam shfletuar dhe jam konsultuar me shumë libra të kësaj lloj
literature, botuar në vende të ndryshme të botës. Libri u pasurua dhe u
konsolidua gjithmonë e më shumë falë bashkëpunimeve që kam pasur me secilin
prej “personazheve” të librit, direkt me ta ose me të afërmit e tyre.
Veprimtaria krijuese, sikundër edhe aktiviteti i pasur i secilit në fushën e
diplomacisë dhe të krijimtarisë, besoj se jo vetëm i japin librit vlera të
veçanta, por e fusin në librat që duhet të jenë pjesë e bibliotekës së çdo
lexuesi.
Arkiva
e Ministrisë së Punëve të Jashtme të Shqipërisë ishte një burim i shkëlqyer. Sa
më shumë shfletoja materialet e gjetura, aq më shumë pasurohej libri në ide e
tematika dhe aq më e vështirë bëhej zgjedhja: çfarë do paraqes dhe çfarë do
mbahet për një botim të dytë. Në këtë botim, linjat kryesore të librit janë
tri: 1. Veprimtaria krijuese dhe diplomatike e çdo ambasadori. 2. Forumi me
katër pyetje. 3. Një profil kulturor dhe të dhëna për ambasadorët e parë të
akredituar në Shqipëri ose nga Shqipëria për disa vende, me të cilat
marrëdhëniet diplomatike gjithmonë kanë pasur një peshë të veçantë, ku po veçoj
Francën, Jugosllavinë dhe Rusinë.
MAPO Në kopertinë janë disa nga emrat më të njohur të penës, saqë pakkush mban mend se ata kanë qenë dhe ambasadorë, ndërsa disa të tjerë njihen më shumë për punën e diplomatit, cili ishte synimi i këtij libri dhe, a është ezauruar tërësisht brenda tij lista e diplomatëve-shkrimtarë ose e shkrimtarëve-diplomatë?
Valbona Nathanaili Është shumë i vërtetë pohimi juaj,
ndërkohë mendoj se e bën edhe më tërheqës, pasi e plotëson njohjen tonë.
Librin, disa e kanë quajtur antologji dhe të tjerë, album. Unë e kam
klasifikuar në kolanën tonë “Scripta imanent” – e shkruara mbetet, që
i përfshin edhe klasifikimet e mëparshme, por që nën këtë klasifikim merr
përmasat që synonte: evidentimin e punës dhe të mendimit krijues të disa prej
njerëzve më të shquar që për periudha të veçanta, duke qenë krijues, janë
thirrur në shërbimin diplomatik për të përfaqësuar vendin tonë në nivelet më të
larta.
Për
shkak të zgjedhjeve të zgjuara që shteti ynë ka bërë, herë pas here, në fushën
e përfaqësimit me krijues ambasadorë e diplomatë, lista me emra, kandidatë për
t’u përfshirë në libër, rezultoi shumë e gjatë. Në këtë vëllim, pas hartimit të
kësaj liste janë përfshirë kryesisht ata për të cilët u krijua mundësia e
kontaktit ose e gjetjes së materialeve. Lexuesi ka në dorë vëllimin e parë.
Mendoj që vitin tjetër të kem gati edhe vëllimin e dytë të tij.
MAPO Sipas jush, është diplomati që kërkon letërsinë, apo e kundërta? Cili është pikëtakimi mes shkrimtarit dhe diplomatit?
Valbona Nathanaili Mendoj që është diplomacia që kërkon jo
vetëm letërsinë, por krijimtarinë në përgjithësi. Për këtë arsye janë bërë
pjesë e librit jo vetëm shkrimtarë e artistë, por edhe akademikë. Është e
rëndësishme të theksojmë se në Francë, për periudha të gjata kohore dhe në
mënyrë periodike, janë akredituar ambasadorë me një trashëgimi të pasur në
fushën e letrave, shpesh herë pa asnjë formim a përvojë të mëparshme në
diplomaci. Historia e përfaqësimit në Francë, në libër, fillon në vitin 1947
dhe mbyllet më 2013. Javer Malo emërohet më 1947, fillimisht, si Atashe shtypi
e Sekretar i parë, ndërsa më vonë, më 1967, rikthehet përsëri në rolin e
ambasadorit; Misto Treska është ambasadori ynë më 1979; Luan Rama më 1997;
Jusuf Vrioni në UNESCO (me seli në Francë) më 1998 dhe Ylljet Aliçka më 2007,
të cilët të gjithë bashkë, me veprën dhe punën e tyre pothuaj e kanë
institucionalizuar kriterin kryesor të zgjedhjes për t’u akredituar në këtë
shtet, atë të “të qenit krijues”. Por jo vetëm. Duket se edhe në ShBA kërkohet
të ruhet e njëjta traditë, themelet e së cilës u betonuan nga puna, përkushtimi
e krijimtaria e Faik Konicës. Me vendosjen sërish të marrëdhënieve me ShBA,
Pëllumb Kulla, një nga autorët shqiptarë më prodhimtarë, shumëdimensional sa i
takon llojit të letërsisë së lëvruar dhe kontributeve në kulturë, ishte ndër
ambasadorët e parë të akredituar në këtë shtet mbas viteve ’90. Zgjedhje me
nivele po aq të mira përfaqësimi kanë qenë edhe Teodor Laço dhe Piro Milkani,
autorë, përkthyes, skenaristë, regjisorë e aktorë, të cilët i kanë shërbyer
vendit, përkatësisht, në Rusi dhe Çeki.
Nga
fusha e akademisë janë përfshirë Vasil Nathanaili, Agim Nesho, Arben Cici dhe
Shaban Murati. Jo për koincidencë, por si zgjedhje, Nathanaili ka studiuar
mjekësi në Romë dhe juridik në Tiranë. Për ata që e njohin diplomacinë,
Nathanaili quhet diplomat-karriere. Ka qenë ambasador në Beograd, Moskë dhe
Pekin në periudhat më “të lulëzuara” të marrëdhënieve tona me to. Agim Nesho
është diplomuar dhe ka mbrojtur doktoraturën në inxhinieri. Njëlloj si
Nathanaili, edhe Nesho ka kohë që i është kushtuar diplomacisë dhe ka shërbyer
në vende e organizata kyç: ShBA dhe Organizatën e Kombeve të Bashkuara. Arben
Cici është laureuar për gjuhë të huaja, ka mbrojtur doktoraturën në Shkenca
historike të marrëdhënieve ndërkombëtare dhe në intervalet nga një shërbim
diplomatik në tjetrin, gjithmonë i është kthyer katedrës universitare, me
dëshirën për të përçuar te studentët jo vetëm bagazhin e pasur të dijeve, por
edhe përvojën e fituar nga një karrierë e konsoliduar. Shaban Murati njihet për
kontributet e vyera në fushën e diplomacisë e të publicistikës dhe i ka
shërbyer vendit në disa misione diplomatike. Pikëtakimi i krijuesit me
diplomatin mendoj se qëndron pikërisht në rolin e përbashkët: atë të
përfaqësimit të vendit, të kulturës e vlerave më të mira. E thënë thjesht, në
faktin se duke qenë intelektualë, dinë të përfaqësojnë denjësisht shoqërinë
shqiptare. Lavdia e punës së tyre përmblidhet në përmbushjen e aspiratave tona
se janë në gjendje të ndihmojnë në begatinë dhe lartësimin e Shqipërisë.
Duhet të ketë qenë vera e vitit 1972. Prej disa muajsh isha transferuar në gazetën lokale, në Skrapar, saktësisht nga 1 prilli, dita e gënjeshtrave. Më 5 shtator ishte 30 vjetori i Çlirimit të rrethit. Më kishte ftuar për kafe te “Sorkadhja” Bardhyl Ylli, drejtori i Muzeut, i të vetmit muze në Çorovodë, dhe për këtë arsye edhe me funksion të dyfishtë: historik dhe etnografik, njëfarësoj MAPO-je me “artikuj të përzier”. Po rikonceptohej përmbajtja e rifreskoheshin stendat për festën. Ishte menduar të viheshin emrat e fotot e gjithë dëshmorëve dhe ish-partizanëve të rrethit. Bardhyli më kërkoi një foto të babait, mundësisht me veshje partizane, për ta vendosur në stendë. Ky ishte sebepi i kafes!
Por nuk
kishim asnjë foto të babait partizan! I kishin shkuar plumbat anash, në betejën
e Qafës së Kiçokut, ndërsa më korrik të vitit 1943 i kishte rrëmbyer plumbi
shokun në krah, Shabanin, që e kishte si vëlla, me shtëpitë në fshat aq afër,
sa dasmat i bënin me portat hapur, si një familje, po foto nuk kishte ardhur
siraja të bënte. As edhe një për be! Asokohe, paralufte, në fshat mund të vinte
rrallë e tek ndonjë kallajxhi nga Përmeti, po fotograf nuk mbahej mend të kish
ardhur. Kishim vetëm një foto prej tij, dalë në Tiranë, kur punonte në pemëtore,
të zmadhuar s’di nga kush dhe varur në mur, në odën e mesit, krah vendit ku
varej llamba. Të shumtën e herës shihja gjyshen të zgjatej e të fshinte me
pëllëmbë xhamin e kornizës. E fshinte me përparëse, ndërsa nga sytë i rridhnin lotët
vu e vu, si çezmë.
Ajo
foto më kujtonte dhimbjen, atë dhimbje që nuk të ndahet deri në fund të jetës.
Gjyshja nuk kishte djalë a vajzë tjetër, as nënë e babë, as motër e vëlla. Disa
i ishin shuar në një ditë të vetme në masakrën e Vlushës, një fshat i fshehur
thellë në një rrëzë, që gjermanët as do ta gjenin dot pa kallauzë. E keqja gjen
kallauzë pa vjen e mbahet mend për atë gjëmë. Gjyshes i kishte mbetur vetëm ajo
fotografi, varur në mur, tek e cila varej përditë dhe ajo. “Dëgjo, thotë
Bardhyli, po të jap një zgjidhje të veçantë, se e sjell rasti. Kemi një piktor
që na vjen në ndihmë, Stefanin, punon në komunalen e qytetit. E njeh Stefanin?
Merre atë foto nga korniza për disa ditë, pozo dhe vetë e vuala!” Vuala, ishte e
vetmja fjalë frëngjisht që dinte Bardhyli, por që e gjente të udhës ta përdorte
sa herë i duhej të dilte nga një situatë ku nuk donte të ishte.
“Si u
bëka kjo punë, i them, se jam i biri dhe kam emrin e tij nuk do të thotë se jam
vet ai. Qëllimi justifikon mjetin, thuaj ti?” “I ngjet shumë tëtati e je
afërsisht në moshën kur ishte partizan. Më beso, nuk e kam nga vetja, ma ka thënë
Veip Gogo. Te vetja edhe mund të dyshoj po te Veip trimi? Kurrë!” – i vuri
pikën Bardhyli.
Kisha
dëgjuar që fëmijë për Veipin. Thonin se ai parashikonte prishjen dhe ndreqjen e
motit, kohën me shi a breshër dhe kohën me diell, sipas dhimbjes së kockave. I
kishin mbetur në trup disa copëra predhash që nga koha e luftës. Thuhej se
mblidhte vetëtimat mbi vete si rrufepritëse. Kishte zjarrin brenda vetes, ndaj
dukej kuqs, nga fytyra te flokët,madje dhe nga qepallat e syve. Kur isha në
konvikt, në shtatëvjeçare, rastësisht u ndodha ngjitur me të, te dyqani i
Togut, në cep te urës. Dikush i foli “si je, Veip Çepani?”, që mua m’u duk se i
tha “si je, Veip Trimi”, se nga anët tona është e rrallë të dëgjosh të të
thërrasin emër e mbiemër bashkë, aq më tepër me emrin e fshatit për mbiemër. Pa
e parë me sy e përfytyroja si hero, si ata për të cilët kisha lexuar në librat
e këndimit a të historisë, me fotografi sa gjysma e faqes . Ai nuk ngjiste fare
me ata, i kishte duart të ashpra, duar bujku, me gishta të trashë; blinte te
Togu gozhdë për qereste, gërshërë për të krasitur pemët e guna të rrahura në
dëstilë, blinte kripë për gjellë e kripë për bagëtinë, blinte ato që nuk i
bënte dot me duart e veta.
Njëherë
te dyqani, si padashur, e preka te krahu, për të parë sa i vërtetë ishte.
Thoshin se ai kishte disa dekorata, po jo aq sa plagë kishte marrë, veç nuk e
kisha parë me ndonjë prej tyre në gjoks. Kur isha student e kisha dëshirë të
shkruaja, më shkonte shpesh mendja te ai, po asnjëherë nuk guxova, e kisha më
të lehtë të trilloja dhe të shkruaja fabula që i besoja edhe vetë, se sa t’i
afrohesha Veipit . Kisha frikë mos i lëndoja plagët, apo mos e ngrija akull, si
shtatore, aq sa ai të thoshte “ky nuk jam unë”, mos e ktheja në njeri të
radhës, me gishta tërë kallo e me flokë si shtupë harruar pa qethur, i
pangjashëm me ata heronj, për të cilët kisha lexuar dhe që i doja.Po ai trim që
kishte marrë katër plagë në katër beteja të ndryshme, në kohë paqeje kishte
hedhur armët e kohës së paqes e ishte dorëzuar! Nuk kisha dëgjuar të trembej e
dorëzohej njeri në kohë paqeje. Nuk kisha dëgjuar që nga kjo proçkë që kish
bërë, në vend që të përçmohej – nderohej. Asnjë trim tjetër nuk e kishte bërë. Pse
e kishte bërë?
Pas
pesë muaj zbor pasuniversitar në një repart ushtarak instruksioni në Shkodër,
në 4 janar 1972 fillova punë si redaktor te “Zëri i Rinisë”. Në muajin shkurt
rregullova një shërbim në Skrapar. Historia e Veipit më vërtitej në mendje e
nuk mund ta shkruaja dot. Më trondiste ajo që kishte bërë në luftë e më
trondiste ajo që kishte bërë në paqe. Pse e kishte bërë?
E dija se ai nuk ia shkrepte me gazetarët, ndoshta se nuk donte. U prezantova
si nip në Prishtë e bëra një orë vrap deri në qendrën e lokalitetit në Çepan,
ku kishte shtëpinë.” Pse, pse, pse?” më rrihte trurin si çekan. Fill pas luftës
e kishin vënë të drejtonte rrethin. Pa u bërë një viti u thotë atyre mbi krye “faleminderit
shumë, po nuk e bëkam dot. Do të kthehem në fshat”. Dhe u kthye. Pse? Në vend
që ta pyesja unë, filloi të më pyesë ai. U desh t’i them si quhesha, më pa mirë
e mirë, më vuri dorën në sup e tha “ kam qenë në luftë me një djalë nga Polena
me emrin tënd, që i ngjan shumë, pa më thuaj kush je”. I thashë se jam i biri,
i thashë dhe si kishte ngjarë që mbaja të njëjtin emër. E dinte si kishte
ndodhur, si e treti tim atë malaria dhe e ftohura e rëndë e marrë në ujërat e
lumit nga Jagodina te Ura e Kuçit në dimër të 44-ës, si e kishin shtruar
ilegalisht në spitalin e Tiranës dhe si u lirua nga ushtria në 45-ën pa e marrë
më veten. E hëngri lufta në lulen e rinisë – tha. Disa me plumb, disa me
sëmundje. Të gjithë kemi nga një mardha.
Me mbajti për darkë e nuk e pata më të vështirë të pyes e të përgjigjem. Ika,
tha, se ishte një luftë që duhej bërë me armë të tjera, që unë nuk i kisha. Nuk
ishte njësoj si të tërhiqje këmbëzën e pushkës, unë vetëm atë dija të bëja. Ajo
që di të bësh më mirë të bën trim. Nuk ishte lapsi arma ime, gishtat e mi nuk
mblidheshin ta mbanin dot, ishte top i rëndë për mua. Njeriu duhet të thotë atë
që di të bëjë e duhet të thotë edhe atë që s’di ta bëjë Nuk bëra ndonjë turp,
ore! Nuk u shtira, thash të vërtetën. Po tani më ka zënë syri lloj-lloj
maluketërish që mbajnë, pa pikë zori, pesha të rënda që nuk kanë bythë t’i
mbajnë e meazallah se duan të shkulen. Nuk di pse ndodh kështu, pse paqja e
prishka njeriun! S’them se jam bërë pishman për atë që bëra atëherë. Vetëm se
tani them a jam po aq trim sa ta bëja dhe njëherë tjetër? Jam lodhur a jam
plakur që më shkon mendja kështu?
Dy
muaj pas kësaj bisede me Veipin, më 1 prill, ditën e gënjeshtrave, unë lashë
“Zërin e Rinisë” e iu përgjigja thirrjes për t’u kthyer në vendlindje, në
gazetën lokale të sapohapur. Nuk dola vullnetar, jo, po më kërkoi rrethi nga
kisha marrë bursën për në universitet, rrethi i vendlindjes! Lashë një
apartament që rastësisht fati ma kishte sjellë në dorë si në përrallë, te i
cili sa kisha vënë një bravë të re, lashë kokën mënjanë në godinën 18 të
vajzave në Qytetin Studenti – gruan time të ardhshme, me të cilën kaloja si në
ëndërr mbasditet – e u nisa drejt një xhepi, ku nuk kishte më rrugë për më tej.
Isha i ri! Isha në një kohë kur atë që bëra unë nuk isha i vetmi që e bëja. E
kishte bërë im atë, e kishte bërë Veipi me katër plagë, e kishin bërë mijëra
djem dhe vajza Nuk e di ishte kurajë apo çmenduri, aventurë apo hap revolucionar,
a të gjitha bashkë, po e bëra. Nuk ishte e njëjta me atë që kishte bërë Veipi
në kohë lufte e në kohë paqeje, por në mos e ngjashme, ishte si e gatuar në një
magje. Stefan Beruka ishte një i ri nga minoriteti, me një mënyrë të foluri që
të bënte për të qeshur edhe kur nuk thoshte asgjë për të qeshur, vetëm nga
theksi që u vinte fjalëve. Ishte i sjellshëm dhe i gatshëm për t’u gjendur, nga
ata që është më mirë t’i kesh se sa të të kenë mik. I dhashë një kopje të fotos
së vetme të babait, që e hoqa me kujdes nga korniza. Ai bëri disa vizatime e
foto me mua dhe kaq. Kjo qe e gjitha… Ditën tjetër solli këtë vizatim portret
që shikoni sot – babain si nuk e kisha parë asnjëherë e si doja ta shihja,
partizan me yll në ballë.
Edhe
Stefani ishte nga ata dhjetëra e qindra djem e vajza, mësues, inxhinierë,
mjekë, merceologë nga gjithë Shqipëria, që kishin ardhur në Skrapar jo se
kishin zgjedhur, jo thjesht për të marrë një rrogë, por edhe për të bërë secili
diçka për këtë dhe të përbashkët. Ne ishim një brez që nuk u bëmë bisht
detyrave. Vumë nga një tullë e nuk hoqëm tulla. Atdheu nuk është as ideologji
dhe as fe. Atdheu është besim. Atdheu është të punosh për të dhe ta quash
detyrë e akt moral. Atdheu është dhe mision. Kështu a qenë dhe kështu do të
jetë. Në atdhe mund të bësh ekonomi tregu e prokopi, si i thonë, po me atdheun
shkëmbim tregu nuk mund të bësh kurrë! Brezi ynë nuk përbetohej për flamurin
duke bërë shqiponjën me kryqëzim gishtash, betimi ynë ishte gatishmëria për të qenë
atje ku kishte nevojë të ishim, pa bërë sikur. Ndërtuam si mundëm, nuk kemi pse
turpërohemi. Turpi le t’u mbetet atyre që shpërdoruan mundin e gatishmërinë
tonë. Zhgënjimi ynë le të jetë kryqi i tyre.
Babai
ishte vetëm 33 vjeç, në moshën e Jezuit, kur u nda prej nesh. Jezu Krishti
kishte qenë marangoz, nuk kishte lindur shenjt: martirizimi për të tjerët e
bëri shenjt. Im atë nuk ishte Jezui, nuk mbajti kryqin për të tjerët si ai,
besimi i tij ishte liria. Dinte të punonte tokën e të shartonte pemë, zanate që
i kishte mësuar si punëtor krahu në pemëtoren e Tiranës. Robtohej për të ndërtuar
jetën për familjen e vet, po iu desh të luftojë edhe me pushkë për liri, pa
kursyer asgjë e pa kërkuar asgjë. Diç kam bërë dhe unë, bëj t’i them, kam bërë
përditë betejat e mia të vogla për të qenë i denjë, nuk kam kryqëzuar duart.
Shoh
këto ditë si vështrojnë nga portretet në rrugët e Tiranës bashkëluftëtarët e
bashkëmoshatarët e tij, mbetur përherë të rinj. Me sytë e mendjes, midis tyre
shoh babain tim me këtë portret, që ka diçka prej kohës, prej tij, prej meje,
prej Bardhyl Yllit e prej Stefan Berukës. Nuk pate kohë të më zhgënjesh, baba,
i them. Jeta jote e shkurtër ishte jetë e denjë biri, burri e ati. Jam krenar
që kam emrin tënd e që jam biri yt!
O djema ç’po ngjan me ju,
Vitet tutje, ju tëhu
Ata
nuk kursyen rininë e jetën. Populli i përjetësoi në ndërgjegjen e vet, u ngriti
piedestalin me këngë. I shohim ashtu si ishin, trima, të rinj e të bukur. S’ka
krrakashkrues që t’i nxijë! Nuk i nxihen pendët korbit. Ata janë Bijtë e
Shqipes të Flamurit të Lirisë, jo të shqiponjës me kryqëzim gishtash
mburravecësh.
Më 6 janar 2019 gazeta e rëndësishme italiane “La Repubblica” botoi një tregim të Ismail Kadaresë me titull “Unë nuk kam frikë”. Kjo javë e ditëlindjes së njeriut më të shquar të letrave dhe të botës kulturore moderne shqiptare do të kishte nevojë për botime të veçanta e të rëndësishme mbi veprën e tij.
Unë po kufizohem me disa mendime rreth këtij tregimi brilant dhe afiniteteve interesante që ai shpreh me jetën e Kadaresë dhe, sidomos, me disa pamje të realitetit shqiptar. Nuk është e lehtë të flasësh për një vepër të porsabotuar të një prej shkrimtarëve më të famshëm të kohës sonë. Vepra e tij shumë herë ka shprehur ide që nuk çfaqen drejtpërdrejt, por që burojnë nga veçoritë e një stili unikal dhe nga mendimi i kulluar i autorit që lexuesit e të gjitha gjuhëve kanë kuptuar pa vështirësi. Në veprën letrare të këtij prozatori të rallë ajo që nënkuptohet e nuk shqiptohet hapur, shpesh herë është më e rëndësishme nga ajo që fjala formalisht rrëfen. Kjo cilësi dallon shkrimtarët e mëdhenj, mes të cilëve Kadareja tashmë ka merituar një nga piedestalet më të lartë. Tregimi i Kadaresë, rrëfyer nga goja e një fëmije me urtësinë dhe përvojën e pafund të autorit, më sjell ndërmend prirjen dhe raportin e veçantë që Kadareja ka me botën e legjendave dhe fantazinë që ato krijojnë. Natyrisht unë nuk pretendoj të sjell pikërisht mendimin e autorit dhe idenë e tij në këtë tregim. Shpesh herë rreth një vepre artistike bëhen komente apo reçensione me konkluzione apo “zbulime” për të cilat autori as që ka menduar ndonjëherë. Kjo ndodh sepse një vepër artistike, pikturë, poezi, roman apo muzikë, bëjnë të mundur interpretime të ndryshme që pajtohen me natyrën e veprës, por që nuk përputhen gjithmonë me synimet originale të autorit. Prandaj për çdo devijim nga ana ime kundrejt mendimit të autorit, i kërkoj ndjesë atij dhe lexuesve. Pra unë do të përpiqem shkurtimisht të shpjegoj idenë që kam krijuar për këtë tregim të Kadaresë. Ky është një tregim me të cilin duket sikur autori kërkon t’i besojë lexuesit disa të vërteta që lidhen edhe me raportin e vështirë që ai ka patur dhe ka me një pjesë të papërfillëshme të vendit të tij.
Me dy fjalë, tregimi “Unë nuk kam frikë” rrëfen kujtime fëminore të Kadaresë në Gjirokastrën e tij. Ai flet për familje e shtëpi të periudhës perandorake turke, të mbretërisë shqiptare e, më pas, edhe të republikës, shtrat i një totalitarismi të pamëshirshëm e absurd. Një humor i lehtë dhe elegant shoqëron rrëfimin fëminor të Kadaresë. Ai si fëmijë vëzhgon dhe përpiqet të kuptojë dallimet mes monarkisë, perandorisë dhe repubblikës, duke u nisur nga karakteristikat e shtëpive dhe sjelljet e njerëzve që banonin në to.
Ne fëmijëve, na pëlqenin më shumë shtëpitë e kohës së mbretërisë, edhe pse ishin më të mbledhura, por në ato flitej më shumë dhe me fjalë të ëmbla. Në shtëpitë e tjera ka heshtje dhe shpesh herë ato janë të frikëshme për shkak të hajdutëve dhe fantazmave që herë pas here futen në to… Në atë periudhë, hajdutët dhe fantazmat ishin kudo të pranishme: hajdutë apo banditë, hije e fantazma. Boshllëku, mediokriteti, fanatizmi i regjimit shndrrohen në bindje dhe ide të rëndomta që përligjin dhunën e pakufishme dhe për këtë sajohet fantazma, armiku që duhet çfarosur nga faqja e dheut… Në radio, flisnin ditë e natë për hije të krijuara nga fashizmi, nga Amerika e Izraeli. Hije dhe fantazma. Fëmija natën kishte frikë kur dëgjonte kujisjen, gërvimën e trarëve nën peshën e përleshjes mes hajdutëve dhe fantazmave. Nuk dinte fëmija se cilin të preferonte: hajdutin apo fantazmën. Hajdutët u ngjanin njerëzve të ndershëm, ishin mësues, avoketër, inxhinjerë që Republika i kishte shpallur si banditë, si agjentë anglo-amerikanë, ndërsa fantazmat ishin gënjeshtra, shpifja dhe fanatizmi.
Në këtë këndvështrim fëmija donte të largonte fantazmat nga bota e tij. Fëmija ishte i zhgënjyer nga Republika që tregohej e ashpër me banditët dhe mike e fantazmave. Atij i vjen në ndihmë Shakespeare, inglizi i famshëm që kishte shkruar edhe për fantazmat në tragjedinë e Hamletit. Aty ai kishte mësuar që ki-ki-ri-kiii i gjelave në prag të agimit i largonte fantazmat që i trembeshin gjelit, lajmëtar i një dite të re. Por e keqja ishte që familjet e fisme nuk mbanin pula e gjela në shtëpitë e tyre. Kur iu rrëfye gjyshes për këtë merak të madh ajo i kujtoi gjelat e fqinjëve dhe ky ishte shpëtimi. Ishte ki-ki-ri-kiii i gjelave fqinjë që i largoi fantazmat nga çatia e tij. Dhe ki-ki-ri-kiii i gjelave të Ficove, Xhaxhive dhe fqinjëve të tjerë u përhap kudo nga malet e Lunxherisë përmes Shqipërisë, Dalmacisë, në Austri e Danimarkë deri në trojet e inglizit që mbante atë emër të çuditshëm, Sha-kes-pea-re. Ishte i madhi i shkrimtarëve që kish dashur të shpëtonte njeriun nga fantazmat.
“Ndërsa mendja më shkonte kah Poli i Veriut, një gjumë i thellë, më i ëmbli që kisha shijuar, më mori në krahët e tij.”
Komicitetin e gjelit lajmëtar dhe ki-ki-ri-kun e tij mund ta interpretojme si lindjen e një ditë të re, si një triumf të së Vërtetës kundër fantazmave të gënjeshtrës e të thashethemeve të pafund që aq shumë e dëmtojnë të sotmen dhe të ardhmen e një komuniteti e, ndonjëherë, edhe të një kombi. Kadareja ka shumë arsye për të kujtuar dramën e njeriut të thjeshtë e të ndershëm që bie nën hijen e fantazmave të së keqes e të gënjeshtrës, pas të cilave fshihet dhuna, padrejtësia. Por nuk është hera e parë që ai e bën këtë. Ai i ka njohur fantazmat duke filluar nga agimi i krijimtarisë së tij. Ai e ka përjetuar frikën prej tyre, e ka ndjerë pranë si asnjë tjetër në historinë e arteve dhe letërsisë të regjimit totalitar në Shqipëri. Por në këto dekadat e fundit ai ka përjetuar të tjera zhgënjime, për mendimin tim, për shkak të disa opinioneve absurde dhe antikombëtare.
Nuk dimë si mund të deshifrohet ideja, qëllimi i këtij tregimi tipik kadarian, mes alegorisë dhe realitetit, frikës dhe fantazmave. Megjithatë ka disa koinçidenca që duhet t’i pranojmë me bindje e që na bëjnë të mundur një interpretim të ketij tregimi të jashtëzakonshëm, si art e si përmbajtje. Tregimi i Kadaresë na lejon të bëjmë një interpretim të natyrshëm e aktual të fabulës që shpreh, të fantazmave të republikës kundër qytetarëve më të shquar të saj. Republika shpalli si banditë ajkën e saj, atë pjesë të shoqërisë që simbolizonte vetëdijen për lirinë e humbur nga regjimi totalitar i Hoxhës. Shpifjet dhe dyshimet ishin fantazmat që ndrydhën pamjen shpirtënore të kombit, talentet e tij. Me sa duket ajo, e ashtuquajtura metodologji fantazmagorike e regjimit, vazhdon të mbijetojë në mes nesh, çuditërisht e mëkuar nga shovinizmat e gadishullit të mplakur të Ilirisë.
Çdo vit, në prag të punimeve përzgjedhëse të komisionit për çmimin Nobel, del ndonjë teoricien i lirisë dhe kritikon Kadarenë si njeri të hierarkive të regjimit “republikan”. Këtë mund ta kurdisë vetëm padituria, injoranca e atij që vihet në rolin e fantazmës kundër banditëve të sajuar. Pikërisht siç bënte Hoxha me idhtarët e tij. Në këto tre dekadat e fundit, pranë datave historike të rëndësishme, shkruhen e botohen artikuj të rremë e të turpshëm kundër figurave të nderuara të botës shqiptare. Kjo po bëhet sistematikisht në indiferencën e fajshme të istitucioneve të shtetit shqiptar. Këto që shohim e dëgjojmë janë hije e fantazma të shovinizmave ballkanike që kanë vrarë priftërinj ortodoksë pse bënin meshën në gjuhën e nënës pra në shqipe të kulluar, kanë vrarë mësues të gjuhës shqipe, kanë persekutuar e masakruar popullsinë e pafajshme të krahinës iliro-epirote vetëm pse kultivonte gjuhën shqipe. Sot me keqardhje dhe në indiferencën totale të klasës politike goditen figurat e shquara të historisë e të kulturës kombëtare: hidhen teza absurde mbi origjinën e Gjergj Kastriotit, braktisen në harresë të fajshme figura si Naimi, Fishta, Mjeda, Migjeni, Noli deri dhe te Kadareja. Prej tre dekadash Kisha Ortodokse Autoqefale, që Noli i madh e bëri të pavarur nga fondamentalizmat orientale e shoviniste, e ka humbur sharmin e kombit që nuk e administron me duart e veta pamjen fetare e shpirtënore të jetës së tij.
Noli… dua të kujtoj që, pas Naim Frashërit, vepra e Nolit dhe e Kadaresë shprehin përpjekjen gjeniale të tyre për një shqipe moderne në pajtim me potencialet e jashtëzakonëshme që ka kjo gjuhë. Të rinjtë shqiptarë, edhe pse të shkolluar, nuk njohin universin kulturor të kombit, nuk njohin personalitetet e shquara dhe as veprat e tyre.
Në historinë e letrave të Europës Lindore dhe të regjimeve totalitare në përgjithësi, rasti Kadaré do konsideruar me plotë bindje si unikal. Asnjë artist nuk ka guxuar të shkruajë e të rrezikojë si ai nën thundrën e regjimeve totalitare. Kur lexonim “Dimrin e madh”, kishim të qartë se si Kadarè nxirrte në pah ligësinë dhe fanatizmin ideologjik të shefit të kuadrit që bënte politikën e partisë dhe që nën peshën e mëkateve ishte shtrëmbëruar në formën eshkronjës Z (xeta). Kur lexonim “Pallatin e ëndrave” përfytyronim Komitetin Qëndror si shtabi i kobshëm i paudhësive të Hoxhës kundër kombit të tij. Asnjë shkrimtar nuk ka guxuar të bëjë atë që arriti të shkruajë e të botojë Kadareja. Ai, për mendimin tim, është i vetmi njeri i kulturës që me vetëdije të plotë ka rrezikuar e shkruar kundër regjimit me format më të rafinuara të artit që mrekullisht gjuha shqipe arrin të shprehë. Ai shkruante për Diellin dhe ne nënkuptonim erresirën në të cilën bënim sikur jetonim. Këtë mund ta bëjë vetëm një artist, qytetar patriot e demokrat i kulluar.
Nuk mund të mos kujtojmë si e trajtonte Naimi i madh problemin e Gënjeshtrës e të së Vërtetës. Filozofia e poezisë naimjane ndër të tjera theksonte nevojën e kërkimit të së Vërtetës si kusht të përparimit të individit, të familjes e të kombit. Ai e trajtoi këtë problem në vargje, me qartësi e thjeshtësi gjeniale, duke shprehur parimet mbi të Vërtetën në pajtim me konceptet sokratiane, kristiane e islamike: kërkimi i të Vërtetës e çliron njeriun dhe i jep kuptim e dinjitet ekzistencës individuale e kolektive. Është mahnitëse mënyra dhe thjeshtësia me të cilën poetët e Rilindjes Kombëtare e kanë konsideruar problemin e të Vërtetës, Mirësisë, të Bukurisë dhe harmoninë e tyre të pafund si kusht themelor për shpëtimin e Njeriut, të Njerëzimit e si thelb të demokracisë. Fenomeni i Rilindjes Kombëtare tregoi me qartësi dhe e bëri realitet këtë parim . . . themelor për të ardhmen e kombit. Njerëzit më të ndritur të kombit formohen nën ndikimin e kulturës, traditave e historisë kombëtare. Nga ana tjetër ata e ndikojnë pozitivisht atë burim, dmth Universin Filozofik e Kulturor të kombit.
Sot, e them me keqardhje, dëgjojmë e lexojmë shprehje apo komente mbi figura të rëndësishme të kombit që të brengosin e të revoltojnë për ligësinë dhe injorancën që shprehin duke mos kursyer as Nolin apo Nanë Terezën. Figura si Ismail Kadarè dhe Nanë Tereza nderojnë kohën tonë në të gjitha sferat e kulturës botënore. Sot dhe në të ardhmen ato janë e do të jenë nga monumentet më të shquara të botës shqiptare.
Ishte një natë radiografike. Mbase kështu do ta quante, pas më tepër se një
shekull, radiologu i qytetit të vogël rrëzë Tomorit, i cili kishte zënë të
shkruante tregimet e para. E kush më tepër se një mjek radiolog do ta merrte shtysën
e parë, për tregimin e parë, pikërisht nga esenca e profesionit të tij? Nga
celuloidi i radiografisë? Ndërkohë që ashti i legjendës qëndronte thellë brenda
zhguallit të asaj ngjarje të kahershme.
Plaka Nafije kishte vite e vite që nuk ishte më por, ashtu si zgërbonjat që
jetojnë edhe pas vdekjes së drurëve, jehonat e atyre vargjeve ende kumbonin në
veshët e tij që nga fëmijëria.
– Hyjtana, moj hyjtana, / Hajt të shkojmë në Lapardha…! / Jelekun me sumbulla / Kush ta dha, moj, kush ta dha?!
– Ma ka dhënë nënëza, / Xhanëza, kurbanëza!
Kjo ishte ajo çka kishte mbetur nga legjenda. Pse mos të themi më mirë, se pikërisht humbja e ngjarjes kishte kalçifikuar tek radiologu zhguallin e legjendës, të cilin ai duhej ta rindërtonte me një materie të re. Jo balsamosje, por ta kthente në një qenie të gjallë, që të mos kishte vdekje kurrë.
Një fjalë goje, por hajde e bëje. Dhe pikërisht atëherë kur i erdhi në majë
të hundës dhe i kërkoi falje zanatit të vet prej radiologu, të cilin për pak sa
s’e tradhtoi, pikërisht atëherë qielli i terrtë i rrokopujës që i sundonte në
tru, befas iu kthjelltësua. Vetëm nga një trevargësh që e pat lexuar dikur,
diku:
Retë e stërzgjatura të kësaj nate / Si brinjë të mjegullta nën zbehtësinë e hënës, / Më shëmbëllejnë me një radiografi gjigande!
Ai brofi në këmbë dhe për pak sa s’thirri: “Eureka”! Që në të ngrysur doli në ballkonin e shtëpisë dhe kundroi qiellin. Hëna premtonte të ishte e plotë dhe nuk mungonin as konfiguracionet e reve. Pas disa orësh, mendoi, sigurisht që tabloja e stërmadhe radiografike mbi kokën e tij do të bëhej më e dukshme, ashtu si ato copëza celuloidi që ai i vendoste me kujdes në syprinën vertikale prej xhami dhe mjaftonte vetëm “shtrak-u” i ndezjes së llampës së pasme, që skeleti kockor i pacientit të deshifrohej pamëshirshëm. Ashtu si hëna do të ndriçonte celuloidin e reve dhe ai do të mundej të deshifronte skeletin e asaj ngjarjeje të kahmotshme.
Kërka i vërtitej prej kohësh në tru. Kështu u thoshte këngëve plaka Nafije,
kërka. Kur ia kishte thënë këtë variant fonetik mikut të tij që drejtonte
Institutin e Folklorit, ky i fundit kishte luajtur nga vendi i befasuar. Kërka?
Vërtetë? Po kështu u thonë këngëve dhe sot në Kalabri! Interesant! Për mua ka
vetëm një shpjegim. Është ruajtur forma e vjetër e fjalës këngë. Një formë gati
pesëshekullore!
Ai pastaj i kishte treguar lashtësinë e plakës Nafije, izolimin e saj vitet
e fundit, para se të vdiste. Më gjatë ishte ndalur në fshatin e plakës, në
Kishtë. Interesant, kishte thënë sërish ai i folklorit. Kishtë? Tingëllon si
kishë. Ose, më saktë, është pikërisht toponimi i një kishe. Po, e
kishte inkurajuar radiologu. Në qendër të fshatit janë rrënojat e një kishe
të hershme dhe vendasit e thërrasin atë rrënojë “Kisha”. Janë malësorë të
gjatë, çuditërisht të gjatë, më të gjatët që kam parë, vazhdoi me pasion ai.
Ashtu si Shkëmbi i Bletës që u qëndron mbi krye. Një izolim fantastik ku
dëshmitar i gjërave është vetëm qielli i pandryshuar që u qëndron mbi krye.
Sikur të ishte astronom, apo diçka midis astronomit dhe astrologut,
radiologu ishte harruar duke vërejtur radiografinë e stërmadhe të qiellit të
asaj nate. Hëna e plotë, e bardhë, çuditërisht e bardhë, si një llampë neon, e
nxirrte qartësisht në pah radiografinë qiellore. Re të stërzgjatura, paralele,
ca më të ngushta, ca të kithta, më të shkurtëra, ca zgjatime të pakuptimta apo
të rastësishme, ravijëzonin një skelet gjigand prehistorik. Madje, mendoi
doktorri, kjo radiografi qiellore është më e saktë se ato të kabinetit tim. Ato
janë statike, të stampuara një herë e mirë në celuloid dhe s’ka zot që t’i
lëvizë një milimetër. Ndërsa radiografia e këtij qielli më duket si ekrani
radioskopik, ku eshtrat lëvizin harmonishëm nën efektin e frymëmarrjes. Është
qielli që merr frymë me puhizën e erës dhe ajo bën të lëvizin ritmikisht
retë-kocka.
Kështu duhet të ketë qenë edhe atëherë. Ja, një qiell i tillë gri, i
stamposur po në një radiografi të tillë. Diku andej tutje, andej ku pikërisht
gjendej Kishta, ai sikur dalloi një konfiguracion të çuditshëm: Një nuse hipur
mbi mushkë dhe një djalë që tërhiqte frerin!
Hyjtana, moj hyjtana, përsëriti vetvetishëm. Duhet të jetë djali që grah
mushkën. Dhe duhet të jetë mushkë patjetër, se mbi të ecën nusja, jo djali.
Ndryshe do të ishte kalë. Po përse kërkojnë të shkojnë pikërisht në Lapardha?
Dhe përse hajdutshe, natën? Mos kemi të bëjmë me një rrëmbim? Me një rrëmbim
nëpër natë, ku dëshmitare e vetme është vetëm hëna?…
Hijedrita e tre qenieve lëvizëse sikur ulej ngadalë përgjatë shpatit të një
tjetër hijeje të stërmadhe. Duhet të jetë profili i Shkëmbit të Bletës. Nga
hojet e tij shekullore rrjedh një rrëke e tërë mjalti. Ai e ndjente ëmbëlsirën
në fjalët e djalit që s’e lëshonte frerin nga dora: Jelekun me sumbulla, kush
ta dha, moj, kush ta dha?! Dhe kishte të drejtë ta përsëriste në mënyrë
ngjethëse, këmbëngulëse pyetjen. Sepse kishte bërë rreth njëqind kilometra nga
fshati i tij, Lapardhaja, për në Kishtën e largët e të izoluar malore, atje ku
njerëzit ishin aq të gjatë sa bisedonin me hënën, atje ku njerëzit ushqeheshin me
hojet e Shkëmbit të Bletës, atje ku njerëzit faleshin vetëm në rrënojat e një
kishe, ndonëse shumëkush kishte emra myslimanë.
Përse, vallë, t’ia kenë refuzuar dorën e vajzës? Sepse ai patjetër duhet të
ketë dërguar lajmës! Mos ndoshta se fshati i tij ishte fare i hapur, i
ekspozuar ndaj botës së madhe? Se në të kishte vetëm baltë dhe asgjë nga ato që
kishte Kishta?! Apo thjesht s’u kishte pëlqyer emri Lapardha, që u ka
tingëlluar diçka si lapra, lepra, lapërdhi, apo kushedi ç’i ka shkrepur tjetër
në mendje këshillit të pleqve kur është mbledhur për ta pleqëruar dhe vendosur
fatin e Nafijes! Ah, përsëri Nafije! Për të disatën herë sepse, ashtu
vetëvetiu, krejt padashje, kishte zënë ta quante protagonisten e tij me emrin e
plakës Nafije.
Jo-ja kishte qenë fatale për të dy! Nuk kishte apelim dhe ai vendosi ta
hipte mbi legjendë dhe ta sillte në shtëpinë e tij. Nëpër një qiell nate ku
hëna shkrepte kujtesën e saj të fokusuar mbi celuloidin qiellor. Po ç’ishte ky
jelek i zbukuruar me qëndisma të lashta, me sumbulla prej ari, që i lëbyrnin
sytë tek pasqyronin rrezet e hënës?! Ai kishte menduar se nusja e tij do të
hipte mbi mushkë vetëm me rrobat e trupit, pa patur kohë të hiqte diçka nga
sënduku. I pat thënë se kjo do ta komprometonte ikjen, bile dhe vetë legjendën
që po ngjizej. Por ajo s’e paskësh dëgjuar. Ndaj ai donte të dinte për këtë
surprizë, për këtë denatyrim, ”kush ta dha, moj, kush ta dha?!” Apo, mos vallë,
dikush ishte kundër vullnetit të këshillit të pleqësisë…?! Jo, jo, kjo do të
ishte e tepërt!
Përgjigja ishte sa befasuese, aq edhe ngjethëse. Sikur nuk dilte nga
kraharori i një vajze të rrëmbyer por nga dënesa e kraharorit qiellor, i cili,
në ato çaste duhet të ketë pulsuar fort dhe brinjët e reve të kenë kërcyer
jashtë radiografisë: Ma ka dhënë nënëza, xhanëza, kurbanëza!
Po i afrohem kreshendos, mendoi radiologu. Një kreshendo ngjethëse, plot
mister, ku magjia e ndriçimit të krejt tablosë ruhet e shfaqet krejt papritur
vetëm në fundin e skajshëm. Vetëm në tri fjalët përmbyllëse që kthjellojnë gjithçka:
nënëza, xhanëza, kurbanëza. Sikur të ishin kode që zgjidhnin enigma të lashta,
sekreti i tyre ishte stamposur dhimbshëm në fund të çdo fjale. Ishte
prapashtesa e njëjtë “za“, ku pikonte deri në drithërimë dashuria, mirënjohja,
frika se mos dilte sekreti, për të cilin, “nënë-za“ mund ta pësonte. Në atë
“za“ të vockël, ashtu si në një kod interneti, ishte sintetizuar një mal i tërë
informacioni, që nga përbetimi për ruajtje të fshehtësisë dhe deri tek
sakrilegji i asaj që kishte ndodhur.
Kurbanëza! Kurban unë për ty, moj bijë! Le të më bëjnë kurban ata të
pleqësisë! Unë do ta ruaj sekretin që ti do të rrëmbehesh kur të dalë hëna e
plotë. Madje s’të lë pa të dhënë edhe jelekun me sumbulla që ta kam bërë, ja,
me këto duar, kur ëndërroja të të nisja nuse mbi mushkën e kuqe. Në fund të
sepetit ta kisha vënë, që të mos merrte dritë dhe t’i iknin ngjyrat. Po s’qe e
thënë, moj bijë! S’qe e thënë! Medet, medet!
Ky duhet të ketë qenë monologu i kurbanëzës që nga ajo ditë kur vajza i pati sjellë haberin se në ndajnatën e hënës së plotë ai do ta priste rrëzë Shkëmbit të Bletës për ta hipur mbi shalën e mushkës së kuqe. Ndërsa vajzës nuk i tha asgjë. Vetëm vari napën e zezë mbi fytyrë dhe diç mërmëriti me vete, një si lutje a bekim. Kur erdhi dita dhe ora, kur hëna e plotë e kishte bërë gati blicin e vet për ta shkrepur e për ta përjetësuar rrëmbimin, ajo e puthi lehtë të bijën. I vuri një dorë mbi kokë, si në ceremonitë pagane të bekimit, ngriti fytyrën nga dëshmitarja e vetme e asaj nate, nga hëna pesëmbëdhjetëshe dhe foli:
Ma nusëro çupën, moj e bekuara e qiellit, se unë, murga, s’e ndjek dot! M’ia ndriço rrugën nëpër gërxhe e shkrepa, m’ia ruaj bukurinë atje tek do të vejë, m’ia mbyll lehtë sytë kur të sosë nga kjo botë! Se unë, kurbanëza, s’do ta shoh më dritën time. Por do të dal çdo pesëmbëdhjetë ditë, kur ti të vish e plotë, do të dal tek Shkëmbi i Bletës dhe do të të pyes për gazin tim të shuar. Dhe ti do të më përgjigjesh, o e bekuara e qiellit!
. . . . .
Radiologu heshti. Ishte lodhur së medituari. Legjenda qenkej e rëndë për t’u mbajtur nga një njeri i vetëm. Aq më tepër nga dikush që ende s’e kishte hedhur në letër tregimin e parë. Por tashmë ai e kishte shkruar atë në trurin e tij, ashtu turbull-turbull, si një konfiguracion fantazme. Ashtu lehtësisht të shprishshme, si kjo radiografi qiellore tepër tekanjoze.
Teksa mendonte kështu, madje disi i lehtësuar, sepse tashmë i kishte mbetur
vetëm puna më e lehtë e shkrimtarit, ajo e tavolinës, ai befas ndjeu një
zhurmë, një si uturimë të largët. Ngriti kokën lart dhe vuri re një dritë të
kuqe që po e çante mespërmes radiografinë e stërmadhe sipër tij, ndërkohë që
skeleti i mjegullt i qiellit ishte çarë mespërmes, sikur një heshtë e stërgjatë
të përshkonte tej e tej legjendën.
Mos! Ç’bëni kështu, për pak sa nuk uluriti ai! Por gjithshka ishte e kotë. Shigjeta fatale, një avion i orëve të vona, e kishte shprishur magjinë. Dritëzat e tij të kuqe shëmbëllenin me pika gjaku. Duket se ishin pikat e gjakut të legjendës, ndërsa avioni i bëhej si një bacil në mushkëritë e qiellit. Ai vari kokën fare i këputur. Qëndroi disa çaste i palëvizur, pastaj diç iu kujtua dhe tha me zë: Mua këtu më ke! Sa herë që të bëhesh e plotë, moj e bekuara e qiellit, unë do të të pyes për legjendën time.
who’s whoFatmir Musai
Fatmir Musai u lind në maj të vitit 1955 në qytetin e Elbasanit. Pas mbarimit të gjimnazit, kreu studimet për gjuhë e letërsi shqipe në Universitetin e Tiranës. Deri në vitin 2007 punon si mësues letërsie në qytetet Librazhd e Elbasan. Nga viti 2007 është Drejtor i Drejtorisë së Trashëgimisë Kulturore, Turizmit, Artit e Sportit në Bashkinë e Elbasanit.
Në kohën kur ishte student boton dy librat e parë, “Thirrja e jetës” (poezi) dhe “Në rodhan” (poezi për fëmijë). Nga viti 1978 është anëtar i “Lidhjes së Shkrimtarëve e Artistëve” të Shqipërisë.
Botime (listuar pjesërisht)
2019 “Frymoj
me yjet”, përmbledhje me krijimtari të përzgjedhur.
2018 “Nga
një botë tjetër” Poezi.
2008 “Lind
nga perëndon” Poezi
2006 “Dhe
engjëjt simulojnë” Tregime, esse e përsiatje
Sepse jemi ne humbësit e mëdhenj. Artin e shkëlqyer të humbjes Ne e kemi ngritur në fat. Sepse ne, vetëm ne, dimë të gabojmë. Ne gabojmë në miqësi, dhe humbasim. Ne gabojmë në dashuri, dhe humbasim. Ne gabojmë në shpresat tona, dhe humbasim Zaret e bardhë të fateve tona Ne i hedhim para – dhe vazhdojmë T’i hedhim ato edhe mbasi ta kemi kaluar Rubikonin. Të gjithë na kanë faj dhe askush. Të tjerët vetëm fitojnë, Ndërsa ne jemi populli humbës
I humbjeve të mëdha. Zemra jonë
Eshtë një mollë e artë dhimbjeje.
Nuk duam të njohim pushtetin e errët të smirës,
Dhe gabojmë, nuk e njohim
Lakminë akrep të pushtetit, dhe gabojmë.
Sepse ne-vetëm ne! Dimë të gabojmë.
Këmbët tona të zbathura janë ato gjethe vjeshte
Që bien dhe ecin në rrugë; shpirti ynë
Eshtë prej lënde të brymtë trishtimi,
Të gjithë mund ta vrasin.
Të tjerët jo, ata janë fitonjës të përjetshëm,
Ata s’humbasin kurrë, sepse
Kurrë nuk gabojnë.
Ndërsa ne gabojmë – ashtu siç dimë vetëm ne!
Artin e shkëlqyer të humbjes
Ne e kemi ngritur në fat.
Dhe i kemi kthyer krahët lavdisë fitonjëse.
Ne njohim vetëm lavdinë e popullit
Të humbjeve të mëdha. Sepse ne
– po vetëm ne!-
Jemi të vërtetë.
Si s’të desha pak më shumë
Unë e desha përtej vdekjes, Ashtu dashurova unë. Edhe prap s’ia fal dot vetes: S’i s’e desha pak më shumë…
Pak më shumë ku shpirti thyhet, T’i them ndarjes: – Prit, ca pak… Të gënjejmë mallin që s’shuhet, Kujtimin të gënjejmë pak.
Përtej vdekjes, përtej botëve, Atje ku nis “ca pak” tjetër. Asaj që më rri mes Zotave: “Si s’të desha pak më tepër
Unë e desha përtej vdekjes,
Ashtu dashurova unë
Edhe prap s’ia fal dot vetes:
S’i s’e desha pak më shumë…
Pak më shumë ku shpirti thyhet,
T’i them ndarjes: – Prit, ca pak…
Të gënjejmë mallin që s’shuhet,
Kujtimin të gënjejmë pak.
Përtej vdekjes, përtej botëve, Atje ku nis “ca pak” tjetër,- Asaj që më rri mes Zotave:
Synimi i këtij artikulli është të krijohet një ide e përgjithshme nga publiku i interesuar për fondet financiare të akorduara nga Ministria e Kulturës në mbështetje të shoqërisë civile dhe individëve gjatë periudhës kohore 2015-2019, për këto terma: sa është shuma totale e vënë në dispozicion (për thirrjet e dhjetorit), sa është numri i projekteve të mbështetura, vlerësuar në një perspektivë krahasuese (organizatë/individë), sa kanë qenë shumat minimale dhe maksimale të përftuara në çdo vit, si dhe kush është përgjegjës për alokimin e tyre.
Të dhënat janë nxjerrë nga faqja on-line e Ministrisë së Kulturës (programi i transparencës, “Regjistri i kërkesave dhe përgjigjeve”, prill 2015-dhjetor 2018 (https://kultura.gov.al/regjistri-i-kerkesave-dhe-pergjigjeve/), si dhe nga publikimi i rezultateve të thirrjeve.
Nga të dhënat, numri i projekteve hartuar nga individë dhe të mbështetur financiarisht, për periudhën 2015-2019 ka ardhur në rritje. Ekziston prirja, që aplikimet e këtij grupi të jenë individuale, pra kryesisht një person i vetëm; rrallë aplikohet në grupe prej dy anëtarësh.
Sa i takon organizatave që kërkojnë mbështetje financiare në fushën e librit dhe të kulturës, ka prej tyre që kanë ruajtur të njëjtën tematikë, veçanërisht ato që merren me organizimin e panaireve të ndryshme të librit, si dhe të koncerteve. Fitues të fondeve janë edhe disa universitete private: Universiteti Metropolitan i Tiranës (çdo vit rresht, gjatë periudhës 2016-2019, nëpërmjet qendrës Metroresearch), Universiteti Polis dhe Universiteti Europian i Tiranës.
Nga të dhënat e “Regjistrit të kërkesave dhe përgjigjeve”, në përgjigje të një kërkese ardhur pranë protokollit, Ministria e Kulturës nuk ka ushtruar audite as për organizatat, as për individët, për mënyrën si janë shpenzuar fondet e dhëna prej saj për periudhën 2016 – 2017.
Në vitin 2015 (thirrja për aplikime dhjetor 2014), shuma e fondeve publike për subjektet e shoqërisë civile (individë dhe organizata) është 23 milion lekë; shuma minimale e përfituar nga një organizatë për këtë vit është 200,000 lekë, ndërsa shuma maksimale është 2,119,000 lekë.
Në vitin 2016 (thirrja për aplikime dhjetor 2015), shuma e fondeve publike për subjektet e shoqërisë civile (individë dhe organizata) është 54.7 milion lekë; shuma minimale e përfituar është 195,300 lekë, ndërsa shuma maksimale është 1,500,000 lekë; nga 92 projekte të mbështetura nga Ministria e Kulturës e Republikës së Shqipërisë, 20 kanë qenë individualë (kryesisht një person dhe shumë rrallë 2). Ndryshe, projektet e suksesshme fituar nga individët kanë qenë në masën 22%. (Në total, shuma e fondeve publike të akorduara nga Ministria e Kulturës për vitin 2016, për projekte artistike në fushën e art, kulturë dhe trashëgimi kulturore, në mbështetje të subjekteve të shoqërisë civile është 147,593,227 lekë).
Në vitin 2017 (thirrja për aplikime dhjetor 2016), shuma minimale e përftuar është 200,000 lekë dhe shuma maksimale e përfituar është 1,600,000 lekë; nga 123 projekte të mbështetura nga Ministria e Kulturës e Republikës së Shqipërisë, 51 kanë qenë individualë (kryesisht një person dhe shumë rrallë 2). Ndryshe, projektet e suksesshme fituar nga individët kanë qenë në masën 42%. (Në total, shuma e fondeve publike të akorduara nga Ministria e Kulturës për vitin 2017, për projekte artistike në fushën e art, kulturë dhe trashëgimi kulturore, në mbështetje të subjekteve të shoqërisë civile, është 157,655,671 lekë).
Në vitin 2018 (thirrja për aplikime dhjetor 2017), nga 128 projekte të mbështetura nga Ministria e Kulturës e Republikës së Shqipërisë, 32 kanë qenë individualë (kryesisht një person dhe shumë rrallë 2). Ndryshe, projektet e suksesshme fituar nga individët kanë qenë në masën 25%.
Në vitin 2019 (thirrja për aplikime dhjetor 2018), nga 151 projekte të mbështetura nga Ministria e Kulturës e Republikës së Shqipërisë, 50 kanë qenë individualë (kryesisht një person dhe shumë rrallë 2). Ndryshe, projektet e suksesshme fituar nga individët kanë qenë në masën 33%.
Për katër vitet e marrë në konsideratë (2016-2019) janë mbështetur në total, në shifra absolute, 494 projekte, nga të cilët 153 kanë qenë individualë, ose ndryshe, projektet e suksesshme fituar nga individët kanë qenë në masën 31%.
Nga të njëjtat burime, për vitet 2016 dhe 2017 nuk ka pasur asnjë shërbim të prokuruar për këto organizata që kanë marrë fondet. Për këto dy vite janë shpërndarë, në total, 77.7 milionë lekë vetëm për këtë thirrje.
Procedurat për dhënien e fondeve për OJF-të, sipas burimeve të mësipërme ndjekin këtë procedurë (Burimi: Regjistri i mësipërm, nr. 56, datë 7.03.2018, kërkesë për informacion): me urdhër të Ministrit përkatës, krijohet Kolegjiumi, i përbërë nga pesë punonjës ekzistues të Ministrisë së Kulturës (i përkohshëm, shpërndahet me mbylljen e thirrjes), të cilit i bashkangjiten 5 punonjës në rolin e një sekretarie teknike, si dhe 1 punonjës i Drejtorisë së Financës. Propozimet nga Kolegjiumi shkojnë te Ministri, i cili merr vendimin.
Në faqen e Ministrisë të dhënat për projektet kanë vetëm këto të dhëna: fushën ku zbatohet projekti, titullin, emrin e aplikantit, qytetin ku zbatohet dhe periudhën (ose kohëzgjatjen e zbatimit).
Nga të dhënat, projektet zbatohen kryesisht në Tiranë. Për vitin 2019, nga 151 projekte, 63 prej tyre zbatohen vetëm në Tiranë (ose 42%) dhe afro 18 të tjera e kanë edhe Tiranën si vend ku zbatohen.
Nuk ka asnjë të dhënë për objektivat e projekteve, për rastet e suksesit, për perfomancën, për mësimet e nxjerra, për rekomandimet që mund t’u bëhen të interesuarve në të njëjtën fushë, për aktivitetet e kryera, për mënyrën si janë seleksionuar, për vendin ku depozitohen rezultatet e projektit, për të metat që janë vënë re, për synimin për t’i replikuar në sa më shumë rrethe e zona.
Së fundmi, ka arsye të shtrohet pyetja, që nëse një organizatë a shoqatë mbështetet për katër a pesë vjet me të njëjtin projekt, atëherë ai projekt nuk i takon më organizatës a shoqatës, por Ministrisë së Kulturës, ose të paktën nuk duhet të përfshihet në një thirrje ku supozohet se të gjithë e fillojnë startin me të njëjtat kushte: konkurrojnë me ide të reja, të panjohura për Kolegjiumin e Ministrisë dhe për vetë Ministrin.
Ndiqte klasën e katër të shkollës fillore. Ishte një vogëlush i lezetçëm nga Firencja, nja dymbëdhjetë vjeç, flokëzi e i bardhë në fytyrë, djali i madh i një nëpunësi të hekurudhës, i cili e hiqte jetën hollë, se peshën e familjes e kishte të madhe e rrogën të vogël. I ati e donte shumë dhe sillej mirë me të, po, kur vinte puna për të mësuar nuk i dhembej: kërkonte shumë prej tij dhe tregohej i egër, se i biri lypsej të mundohej, që si e si të merrte sa më shpejt një nëpunësi dhe t’i jepte dorën familjes; që të bëhej shpejt diçka, lypsej të punonte e të përpiqej shumë në një kohë sa më të shkurtër. Megjithëse djali mësonte mirë, i ati e nxiste të përpiqej edhe më tepër. Babai ishte në moshë të thyer, po e kishte plakur para kohe edhe puna e tepërt. Megjithatë, që t’u bënte ballë nevojave të familjes, përveç barrës së madhe që kishte si nëpunës, merrte poshtë e lart edhe punë të tjera si kopist; kështu që një pjesë të mirë të natës e kalonte pa gjumë. Kohët e fundit kishte marrë përsipër nga një shtëpi botuese të shkruante nëpër rripa letrash emrat e drejtimet e pajtimtarëve. Ai për pesëqind rripka, që i shkruante me shkronja të mëdha e të rregullta, fitonte tre lireta. Po kjo punë e lodhte dhe ankohej dendur kur uleshin në tryezë.
– Po më lënë sytë. Kjo puna e natës po më merr në qafë – thoshte. – I biri i tha një ditë: – Baba, ma jep mua punën tënde; ti e di se unë shkruaj njësoj si ti. – Po i ati iu përgjigj: – Jo, o bir, shiko mësimet, shkolla jote ka më rëndësi se rripat e mi. Do të më vriste ndërgjegja sikur të humbisje edhe vetëm një orë. Të falem nderit, po nuk dua, dhe këtë mos ma përsërit më.
Ballina e botimit italisht, viti 1941
I biri e dinte se ishte e kotë të ngulte këmbë për këtë çështje dhe nuk e zgjati më. Dhe ja se ç’bëri. Ai e dinte se i ati e linte shkrimin në mesnatë dhe në atë kohë dilte prej dhomës së punës që të shkonte në atë të gjumit. Disa herë e kishte dëgjuar: sapo binte dymbëdhjetë sahati i murit, ndiente zhurmën e karriges që lëvizte, dhe çapin e ngadalshëm të babait. Një natë priti gjersa i ati shkoi të flinte, u vesh ngadalë, shkoi në majë të gishtërinjve në dhomën e punës, ndezi llambën, u ul në tryezën e shkrimit, ku kishte një tok rripash të bardhë e listash të drejtimeve, mori penën në dorë e zuri të shkruante duke shkërbyer shkrimin e t’et. Shkruante me qejf të madh, po pak si i frikësuar. Rripat po bëheshin pirg. Nganjëherë linte penën e fërkonte duart, pastaj vazhdonte edhe më me zell, duke mbajtur vesh se mos vinte njeri. Shkroi njëqind e gjashtëdhjetë copë: një liretë! Atëherë e la punën, e vuri penën atje ku ishte më parë, shoi llambën dhe u kthye në shtrat në majë të gishtërinjve.
Atë ditë në drekë i ati u ul në sofër gjithë qejf. Nuk kishte kuptuar gjë prej gjëje. Ai punonte natën mekanikisht, duke e matur punën me orë e duke e pasur mendjen gjetiu: rripat që shkruante, i numëronte të nesërmen. U ul në tryezë plot gëzim dhe, si i ra në sup të birit, i tha: – Eh, o Juli im, yt atë është një punëtor i mirë, më i mirë sesa të shkon ndër mend! Për dy orë mbrëmë kam bërë një të tretën e punës më tepër se netët e tjera. Dorën e kam ende të lehtë dhe sytë nuk më paskan lënë. – Juli thoshte me vete me gëzim: “I shkreti baba, përveç të hollave që fiton, unë i bëj edhe një të mirë tjetër, që pandeh se është bërë i ri. Guxim, pra!”
Meqë nata e parë i doli mirë, edhe natën e dytë, sapo ra ora dymbëdhjetë, u ngrit e shkoi në punë. Kështu bëri disa net me radhë. I ati s’kuptonte gjë. Vetëm një herë, kur u ulën të hanin darkë, tha se prej disa kohësh po harxhohej shumë vajguri. Juli u rrëqeth, po bisedimi nuk shkoi më gjatë dhe puna e natës vazhdoi si më parë.
Po, meqë prishte gjumin e natës, Juli nuk pushonte sa duhej, kështu që në mëngjes ngrihej i lodhur dhe në mbrëmje, kur mësonte mësimet e shkollës, atij i varej koka e i kapsalliteshin sytë. Një mbrëmje, për herën e parë në jetën e tij, e zuri gjumi mbi libra. – Çohu! Çohu! – i tha i ati, duke përplasur duart. – Çohu e puno! Ai u përmend dhe nisi të mësonte. Po të nesërmen, dhe për shumë net të tjera ngjau po ajo punë, bile edhe më keq; ai dremiste mbi libra, ngrihej më vonë se herët e tjera, nuk ishte në qejf për të mësuar. I ati e vuri re, zuri të mendohej dhe më në fund filloi ta qërtonte, gjë që gjer atëherë nuk kishte pasur nevojë ta bënte.
– Jul, – i tha një ditë më mëngjes, – ti ke ndërruar shumë, nuk je ai i pari. Kështu nuk më pëlqen. Shiko se familja ka varur shpresën te ti. Kështu s’jam fare i kënaqur nga ti, a e merr vesh? – Kur e qërtoi i ati, djali u turbullua, se ishte hera e parë që po i fliste aq ashpër. “Po, është e vërtetë, – tha me vete, – kështu nuk mund të vazhdoj; e drejta duhet të dalë në shesh”. Po atë ditë, në kohën e darkës, i ati tha gjithë gëzim: – A e dini se këtë muaj, me ata rripat kam fituar tridhjetë e dy lireta më shumë se muajin e shkuar? – Dhe, duke thënë këto fjalë, nxori një kuti me ëmbëlsira, që e kishte blerë për të kremtuar me fëmijët e tij fitimin e jashtëzakonshëm. Të gjithë përplasën duart. Atëherë Juli mori zemër e tha me vete: “Jo, o baba, s’po ta them të vërtetën, do të përpiqem të mësoj më shumë, po do të punoj natën edhe për ty e për të tjerët”. Dhe i ati tha përsëri: – Tridhjetë e dy lireta më tepër! Jam shumë i kënaqur…. po vetëm ai atje, – dhe tregoi Julin me gisht, – ma thyen zemrën. – Juli e gëlltiti qërtimin pa hapur gojën fare, duke mbajtur lotët me mundim, po edhe me shpirt të gëzuar. Vazhdoi të punonte me tërë fuqinë, po zuri të binte poshtë e më poshtë nga lodhja dhe mezi i bënte ballë punës. Kishin kaluar dy muaj që mundohej kështu. I ati e qërtonte përditë dhe e vështronte shtrembër. Njëherë shkoi e pyeti mësuesin, i cili i tha: – Mirë shkon, mirë shkon, se është i zgjuar. Po nuk e ka më atë vullnetin e parë. Dremit, gogësin dhe nuk i vë veshin mësimit. Hartimet i bën të shkurtra dhe dosido, me një shkrim të keq. Mund të shkonte më mirë, oh, shumë më mirë. – Atë natë i ati e mori të birin mënjanë dhe i foli më ashpër se ditët e tjera: – Juli, ti po e sheh se si punoj unë, se po ha kokën për shtëpi, po ti nuk më del në krah. Ty nuk të dhimbsem as unë, as vëllezërit e as nëna! – Jo, o baba, mos e thuaj atë fjalë! – thirri djali duke ia shkrepur të qarit dhe hapi gojën që t’i tregonte të vërtetën, po i ati ia preu fjalën në mes, duke i thënë: – Ti e di hallin e familjes; ti e di që lypset të tregojmë një vullnet të hekurt e të mos kursehemi, ti po e shikon se unë lypset ta dyfishoj punën. Këtë muaj kisha shpresë të merrja një shpërblim prej njëqind liretash nga hekurudha, po mjerisht sot në mëngjes mora vesh se ajo punë nuk është gjë.
Sapo dëgjoi këtë lajm, Juli i përpiu fjalët që u mat të nxirrte nga goja dhe tha me vete: “Jo, baba, unë s’po ta kallëzoj të vërtetën; do ta mbaj të fshehur, që të punoj për ty! Hidhërimin që po të sjell, do të ta shpërblej ndryshe. Në shkollë do të mësoj sa të kaloj klasën, puna kryesore është që të të ndihmoj të mbash familjen dhe të të lehtësoj mundimin që po të shpie në varr”. Kështu natë për natë e ditë për ditë punoi me shpirt ndër dhembë edhe dy muaj të tjerë, duke përpirë qërtimet e t’et. Po e keqja ishte se këtij po i ftohej fare i biri: i fliste rrallë, si të kishte humbur çdo shpresë, dhe gati-gati as që donte ta shikonte me sy. Juli, tani që e vinte re këtë ndryshim, vuante. Kur i ati i kthente kurrizin, Juli i jepte një të puthur me dorë dhe ajo fytyra e tij e dhembshur bëhej helm e vrer. Ca nga mendimi e ca nga hidhërimi po thahej përherë e më shumë dhe shtrëngohej t’i linte pas dore mësimet. E dinte se dikur do të hiqte dorë nga ajo punë dhe përnatë thoshte: “Sonte nuk do të ngrihem më”; po, sa binte ora dymbëdhjetë, kur duhej të vendoste një herë e mirë, ai ndiente diçka në zemër. I dukej se, po të qëndronte në shtrat, do të linte pa kryer një detyrë dhe se, sikur të mos ngrihej të punonte, ai po i vidhte një liretë babait e familjes së tij. Prandaj ngrihej gjithnjë, duke menduar se ndoshta ndonjë natë do t’i dilte gjumi babait dhe se do ta gjente duke punuar; ose, po t’i numëronte dy herë rripat, do ta kuptonte menjëherë, pa qenë nevoja që t’ia tregonte të vërtetën, që s’guxonte t’ia thoshte, dhe kështu bënte natë për natë.
Po një mbrëmje, tek po hanin bukë, i ati i tha fjalën e fundit. E ëma e vështroi një copë herë, iu duk më i hequr e më i dobët se ditët e tjera, dhe i tha: – Jul, ti je i sëmurë! – Pastaj u kthye nga i shoqi: – Juli është i sëmurë. Shiko se sa është zverdhur! Ç’ke kështu, o Juli i nënës? – I ati e vështroi me bisht të syrit dhe tha: – Shëndetin ia prish ndërgjegja e keqe. Më parë, kur ishte nxënës i zellshëm e zemërmirë, nuk ishte kështu. – Djalin s’e kemi mirë, ky është i sëmurë! – thirri e ëma, – S’bëhem merak më për të! – iu përgjigj i ati.
Ajo fjalë e goditi mu në zemër si një thikë Julin. Qysh,
i ati të mos bëhej më merak për të! Ai baba, që dikur dridhej sapo e dëgjonte
të kollitej! Domethënë se nuk e donte më, se i kishte dalë fare nga zemra…
“Ah, jo o babai im, – tha djali me vete, me një ankth në shpirt, – tani ka
ardhur me të vërtetë çasti i fundit; pa dashurinë tënde nuk jetoj dot, do të të
kallëzoj të vërtetën. Nuk dua të të gënjej më, do të mësoj si më parë, le të
dalë ku të dalë, o babai im i shkretë! Tani e kam vendosur një herë e mirë!”
Mirëpo, ngaqë e kishte bërë si zakon, edhe atë natë i
doli prapë gjumi. Kur u ngrit, deshi të shkonte për herë të fundit që ta përshëndeste
e shihte përsëri dhomën e vogël, ku kishte punuar sa e sa kohë, pa e ndier
njeri, me shpirtin e gëzuar e plot dashuri. Kur u afrua te tryeza, me llambën
në dorë, dhe pa ata rripat e bardhë, ku nuk do të shkruante më emrat e qyteteve
e të njerëzve, që tani i dinte përmendësh, e pllakosi trishtimi dhe papritmas
mori penën që të fillonte punën e çdo nate. Po, kur shtriu dorën, hasi një libër,
që i ra përdhe. I ngriu gjaku. Po sikur të zgjohej i ati? S’do mend që ai s’po
bënte ndonjë punë të keqe; e kishte vendosur t’ia kallëzonte vetë çështjen fill e për pe; po megjithatë… duke
menduar çapet e t’et në mes të asaj errësire, se do ta gjente zgjuar në atë orë
dhe në heshtjen e natës; duke përfytyruar t’ëmën, që do të zgjohej e
llahtarisur, duke menduar si i ati do të mbetej ngushtë faqe tij, kur ta gjente
në tryezë, frikësohej e tmerrohej. Mbajti vesh se mos vinte njeri… nuk dëgjoi
gjë. Vështroi te vrima e derës që kishte pas shpine, po s’dëgjohej gjë fare. Në
gjithë shtëpinë mbretëronte një qetësi e plotë. I ati nuk e kishte dëgjuar
zhurmën e librit. U qetësua e nisi të shkruante. Rripat po shtoheshin, ndjeu
çapat e rojës së bashkisë, që po kalonte në udhën e qetë, pastaj një zhurmë
karroce që pushoi papritmas, disa qerre që po kalonin ngadalë, pastaj heshtja u
bë edhe më e thellë. Veçse herë pas here dëgjohej së largu të lehurit e ndonjë
qeni. Dhe ai shkruante, shkruante papushim.
Ndërkaq i ati kishte arritur prapa tij. Zhurma e
librit të rëndë ia kishte nxjerrë gjumin. Ai ishte zgjuar, kishte kuptuar çdo
gjë dhe kishte pritur çastin e volitshëm të hynte në dhomë, ku ishte djali.
Zhurma e rrotave të qerreve nuk e kishte lënë djalin të dëgjonte as
frushullimën e këmbeve të babait, as krismën e derës. Kështu ai i qe afruar të
birit pa u ndier fare. Kishte nxjerrë kokën e thinjur mbi kokën e zezë të të
birit, e kishte parë që po shkruante në rripat e letrave, dhe aty për aty e
kishte kuptuar si qëndronte puna, qe penduar e vrerosur që ia kishte plasur
shpirtin aq shumë të birit, dhe ishte gozhduar në vend, aty, prapa tij.
Papritmas Juli lëshoi një britmë të mprehtë, sepse dy krahë që dridheshin ia
shtrënguan kokën. – O baba, o baba, më fal, më fal! – thirri duke e njohur
babanë nga të qarët. – Më fal ti! – iu përgjigj i ati, duke qarë me ngashërim e
duke e puthur në ballë. – Tani e kuptova fare mirë se si qëndron puna. Unë, unë
duhet të të kërkoj ndjesë, o ëngjëllushi im! Eja, eja me mua! – E mori djalin
dhe e shpuri te e ëma, që ishte zgjuar në shtrat, ia lëshoi ndër krahë e i tha:
– Puthe këtë ëngjëllush, që nuk fle prej tre muajsh e që punon për mua; këtë
ëngjëllush, që unë po i lëndoj zemrën, këtë floririn e babait, që po na fiton
bukën! – E ëma e shtrëngoi dhe e mbajti në kraharor, pa nxjerrë asnjë gjysmë
fjale; pastaj tha: – Shko shpejt të flesh, i biri im, shko të pushosh! Shpjere
të flejë! – i ati e mori në krah, e shpuri në dhomën e tij, e vuri në shtrat,
duke e gëzuar e duke e përkëdhelur, dhe i ndreqi jastëkët e jorganin. – Të
falem nderit, o baba, – thoshte i biri, – të falem nderit, po shko edhe ti të
flesh. – Po i ati donte ta shihte në gjumë, u ul pranë shtratit, i mori dorën e
i tha: – Fli, o bir, fli! – Julin e lodhur e mori gjumi, fjeti shumë orë me
radhë, duke bërë për herë të parë prej sa e sa muajsh një gjumë të qetë, me ëndrra
të gëzuara e të këndshme. Kur hapi sytë, dielli kishte lindur prej kohe, te
cepi i jastëkut të tij pa kokën e bardhë të babait, që e kishte kaluar natën
ashtu e që po flinte ende me fytyrën nga djali i zemrës.
Titullari i Ambasadës së Republikës së Shqipërisë, i Ngarkuari me Punë, në Selinë e Shenjtë në Vatikan dhe në Urdhërin Sovran Militar të Maltës
Tirana Review of Books: Krijues diplomat apo diplomat krijues?
Visar Zhiti: Dilemë e bukur, që ndërthuren, do të thosha… ndokush është “krijues diplomat” e ndokush “diplomat krijues”. Të gjithë janë krijues sipas mënyrave të tyre, ndoshta nga që të gjithë jemi të krijuar, kjo m’u nëpërmen së pari. Pastaj krijimi dhe diplomacia duket sikur nuk bashkohen e megjithatë dhe bashkohen, kanë ndarjet dhe nënndarjet të përziera ndokund në një si qerthull marramëndës, kreativ, me një inteligjencë të thukët.
Është forca e krijimit, aq shumë përbashkuese, e individëve dhe e popujve dhe më përtej, që kanë nevojë për më shumë njohje e marrëdhënie… krahas shkrimtarit duhet dhe diplomati, njëri për ëndrrën, tjetri për lidhjet mes vendeve. Është nevoja e të qenit krijues në botën tonë, që sikur zvogëlohet, po përsëris këtë thënie siç është bërë zakon të përsëritet edhe në pritjet diplomatike, shoqëruar me një buzëqeshje. Po buzëqeshje diplomatike ka? Buzëqeshja është e njeriut, dhunti e tij vjetër dhe e re, e papërsëritshme në përsëritjet e veta pa fund.
Diplomacia është një pjesë e veprimtarisë së “krijuesit diplomat”, në kuptim e mirë të fjalës, jo në atë zyrtar, dhe diplomati duhet të jetë dhe krijues, në kuptimin zyrtar, aq sa (i) duhet.
Në fund të fundit të dy shkruajnë, diplomati ia dërgon ministrisë së tij, krijuesi botës. Mos duhej të përgjigjesha se si ndihem unë? Krijimi më çoi në ferr dhe pastaj në diplomaci.
Tirana Review of Books: Mendoni se ekziston një model i krijuesit diplomat?
Visar Zhiti: Përvojat vlejnë, seriozet mbeten, madje ato vazhdohen. Shëmbëlltyrat e përforcojnë punën, besoj, për mirë dhe jo për mirë. Modeli? Edhe bëhet pengesë, se është i papërsëritshëm, i takon një kohe, një vendi, një kulture, një karakteri… kështu e mendoj.
Kujtohem që dhe Dantja, mbase poeti më i madh i planetit, ka qenë dhe diplomat. Dhe në shekujt më pas e deri te i XX e tani ka patur shkrimtarë diplomatë, madje dhe nobelistë, dy i kemi fqinjë, poetin Jorgo Seferis, që ka qenë konsull në Korçë, edhe Ivo Andriq, i cila ka dhe një elaborat të kobshëm për përzënien e shqiptarëve nga trojet e tyre në Kosovë.
Dua të përmend një mik tonin, shkrimtarin ballkanas, Luan Starova, ambasador dy herë, në Tunizi në fillim, ku shkruante poezi për t’i shpëtuar sado pak shkretimit, jo të shkretëtirave afrikane, por të shkresave, dhe më pas në Francë, ku dhe ështe botuar e jo vetëm atje.
Në Paris ishte ambasador dhe një bashkëvuajtës yni, intelektuali që vinte nga ferri, përkthyesi i shkëlqyer Jusuf Vrioni, që shkruajti në frengjisht memuaristikë. Edhe poeti Ali Asllani ka përfaqësuar Shqipërinë Mbretërore…
Shëmbuj ka gjithandej, edhe pse jo të shumtë “të krijuesit diplomat”, të sukseshëm ose të kufizuar në arritje, të penguar apo që kanë penguar, që kanë dhënë e janë bërë nder i përfaqësimit, pra aq sa ka emra, mund të ketë dhe modele.
Faik Konica, e lashë për në fund, ishte brilant. Tek ai duket sikur janë shumë bashkë krijuesi me diplomati kurajoz, që ngriti selinë e Shqipërisë së varfër në Uashington, USA, në hotelin më të shtrenjtë. Kjo është metafora e tij, trillan deri në imponim.
Në vitin 1995 u konvertua në katolik, kur atdheu ishte pjesë e perandorisë otomane dhe kështu Faik Demenik Konica iu rikthye fesë së parë të të parëve dhe tregoi se vokacionii shqiptarëve ishte nga kultura Perëndimore.
Modeli, do të thosha, është i parrokshëm…
Ndërkaq nuk do të mjaftonin veç portretet në përfaqësi të pararendësve, që ne sikur nuk e kemi këtë luks, se kush ikën, është i ikur. Modeli s’mbetet…
Tirana Review of Books: Krijimi përballë motivit, statusit dhe praktikave diplomatike?
Visar Zhiti: Krijimi si letërsi e mirëfillte e atij që i ka rënë fati të jetë dhe diplomat, është i pandalshëm sipas meje dhe i pakushtëzuar, përveçse nga faktori kohë, që të detyron të prodhosh më pak apo që të detyron që botimin ta shtysh për një kohë më volitëshme.
Shkrimtari, nëse është dhe diplomat, nuk fiton shumë nga kjo e dyta, madje dhe humb, ndërsa diplomati duke qënë dhe shkrimtar fiton tmerrësisht shumë. Kam njohur në një takim shkrimtarësh në Slloveni një bullgar, Alek Popov, që e kishin nxjerrë nga diplomacia për një roman skandaloz, “Misioni Londër”…
Një shkrimtar që i druhet diplomatit brenda vetes, nuk është i mirëfilltë, ndërsa një diplomat që shmang shkrimtarin, po brenda vetes, mbase nuk do t’ia dalë dot.
Puna e diplomatit ka hyrë natyrshëm në poezinë time, besoj. Kam dhe një personazh ambasador në romanin tim “Në kohën e britmes”, për fat të keq një ambasador të dëmshëm.
Në fund të fundit diplomacia është dhe kulturë, një shumatore e veprimeve të një kolektiviteti, të një kohe a të kohëve, rrethanave gjeopolitike dhe të traditës e aktualitetit…
Kam dëgjuar në mjediset diplomatike të një vendi me traditë se diplomacia nuk është që të gënjesh, por të vërtetën të mos e thuash… kurse shkrimtari duhet të ketë lidhje të pandashme me të vërtetën, në kuptim moral të saj, ai s’ka nevojë të gënjejë, ka fiksionin dhe krijimi ka ligjësitë e veta, urdhërin e vet suprem, motivin e vet, statusin, të guxojmë ta themi, “antidiplomat”, por arrin shumë e më shumë atë që do të arrinte diplomacia në kushte paqeje.
Në kushte lufte flasin armët.
Tirana Review of Books: Antropologji e diplomatit krijues
Visar Zhiti: Përsëri më avitet imazhi i Faik Konices diplomat, i veshur me fustenellën e bardhë e me qeleshe, rrugëve të Washingtonit. Kostumi ynë kombëtar, i lashtë sa populli, është edhe histori, edhe identitet, fllad shekujsh, art dhe poemë…
Diplomati krijues duhet të njohë dhe të dojë popullin e vet, kulturën e tij, të dijë t’ua tregojë të tjerëve atë, ta shpalosë me art si palat e fustanellës në një valle, të ngjallë kërshërinë e botës, që të kërkojnë të na njohin e të na duan… dhe të investojnë, do të thosha si diplomat tani.
Ndërkaq diplomati krijues duhet të njohë dhe kulturën e vendin ku dërgohet me mision, pse jo edhe duhet ta dojë, të sjellë prej saj, më të mirën, sinjifikativen në vendin e vet, të përbashkojë në dobi të atdheut, të njeriut. Të jetë dhe zëdhënës shpirtëror…
Kushdo që ka një ide, e cila ja vlen të ndahet me të tjerët, është i aftë të mbajë një fjalim të mrekullueshëm. E vetmja gjë që vërtet ka rëndësi në të folurën në publik nuk është vetëbesimi, ose paraqitja fizike, ose të folurit të këndshëm. E vetmja gjë që vërtet ka rëndësi është të kesh diçka me vlerë për të thënë.
Në vijim, fjalën ide po e përdor në një kuptim më të gjerë. Pra, ideja nuk ka pse të jetë vetëm një zbulim i madh shkencor, një shpikje gjeniale, ose një teori komplekse e së drejtës. Mund të jetë edhe thjesht zhvillimi i një si – tek. Ose një aspekt i shpirtit njerëzor, shoqëruar me fuqinë e tregimit. Ose një imazh i mrekullueshëm që ka kuptim të veçantë. Ose një ngjarje që ju uroni të ndodhë në të ardhmen. Ose, ndoshta, thjesht një kujtim, për të sjellë në vëmendje se çfarë ka vërtet rëndësi në jetë.
Një ide është çdo gjë që mund të ndryshojë perceptimin që njerëzit kanë për botën. Nëse jeni në gjendje të mbillni idenë tuaj, në mendjet e të tjerëve, keni bërë diçka të mrekullueshme. U keni bërë një dhuratë me vlerë të pallogaritshme. Në një farë sensi, shumë real në fakt, një pjesë e vogël e juaja është bërë pjesë e tyre.
Keni ide që mendoni se mund t’i shërbejnë një audience më të gjerë? Është për t’u habitur sa keq gjykojmë kur përpiqemi t’i japim përgjigje kësaj pyetjeje. Shumë nga folësit (shpesh meshkuj) duket sikur kanë rënë në dashuri me tingullin e zërit të tyre dhe janë gati ët flasin me orë e orë pa transmetuar asgjë që ja vlen. Nga ana tjetër, ka shumë njerëz (shpesh femra), të cilat nënvlerësojnë, pothuaj totalisht, punën, dijet dhe gjykimet e tyre.
Nëse e keni zgjedhur këtë libër për ta lexuar sepse ju pëlqen ideja e të krekosurit të skenë dhe të qenit një folës TED, apo se kërkoni të frymëzoni audiencën me karizmin tuaj, ju lutem mbylleni librin. Hiqeni nga dora. Nuk është për ju. Në vend të leximit të tij, shkoni bëni diçka tjetër. Ose vazhdoni punoni për të bërë diçka që ja vlen të ndahet me të tjerët. Stili pa përmbajtje nuk bën për ne, ta shpif.
Por, dhe me shumë gjasë ky është rasti, ju keni në veten tuaj gjëra me vlerë për të cilat edhe vetë nuk jeni i ndërgjegjshëm. Sepse nuk ka nevojë të keni shpikur “Sistemin mbrojtës të dritave nga luani”. Ju keni bërë jetën tuaj, që është e juaja dhe vetëm e juaja. Përbërë nga përvoja unike për ju. Për të cilat keni gjykimet tuaja, ngritur pikërisht nga këto përvoja. Secila prej tyre është me vlerë të ndahet me të tjerët. Ju duhet vetëm të zgjidhni, cilën prej?
Jeni i stresuar për diçka? Ndoshta, sepse keni një detyrë klase për të dorëzuar, ose sepse ju duhet të prezantoni rezultatet e një kërkimi shkencor në një mbledhje me kolegët, ose sepse ju duhet të flisni në klubin lokal “Rotary” rreth organizatës suaj, me synim përftimin e mbështetjes së tij. Ose, ndoshta, ju mendoni se nuk keni arritur asgjë në jetën tuaj, asgjë me vlerë që mund të ndahet ose për të cilën mund të flitet. Nuk keni ndonjë aftësi të veçantë krijuese. Nuk e mbani veten për super-inteligjent. Nuk keni ndonjë ide të shkëlqyer për të ardhmen. Akoma, ndoshta nuk e dini edhe nëse keni ndonjë gjë me pasion?
E pranoj. Për secilin nga rastet e mësipërm, pika e nisjes është e vështirë. Meqenëse koha e audiencës është me vlerë, patjetër që në përgatitjen e një fjalimi, duhet të keni diçka për të cilën ju zotëroni dijeni të plota. Teorikisht, gjëja më e mirë që mund të bëni për momentin, është të vazhdoni të kërkoni, në gjetjen e asaj gjëje që ju rrëmben, ju bën t’i kushtoni kohë, t’i shkoni në thellësi dhe, kthejuni këtij libri pas dite vitesh.
Gjithsesi, përpara se të arrini në këtë konkluzion, është me vlerë të kontrolloni dhe, përsëri kontrolloni, brenda vetes tuaj, nëse vetëvlerësimi që keni për veten është i saktë. Ndoshta keni mungesë vetëbesimi? Është me vlerë të ndalemi një farë paradoksi që shfaqet në raste të tilla: ju gjithmonë keni qenë vetja juaj. Por, ju mund ta shihni veten tuaj vetëm nga brenda. Të tjerët ju shohin nga jashtë. Për rrjedhojë, gjërat që të tjerët vlerësojnë te ju, ndoshta për vetë ju mund të jenë krejtësisht të padukshme. Për t’i gjetur këto “gjëra” të mira që ju keni, është mirë të zhvilloni biseda të sinqerta me ata që ju njohin më së miri. Ata janë në gjendje t’ju evidentojnë disa nga karakteristikat tuajat më mirë se vetë ju.
Por në çdo rast, ju keni diçka që asnjë tjetër në botë nuk e ka: përvojën tuaj vetjake jetësore. Nëse dje keni qenë pjesë e një a disa ngjarjeve dhe keni përjetuar një a disa emocione, ato janë, në kuptimin e plotë të fjalës, unike. Jeni i vetmi në 7 milionë njerëz të kësaj bote që keni pasur saktësisht këtë përvojë. Kështu… mund të bëni diçka për to? Pjesa më e madhe e fjalimeve më të mira bazohen, thjesht, në një histori personale dhe në një mësim të vetëm të nxjerrë prej saj. Vërejtët diçka që ju la pa fjalë? Ju habiti? Ndoshta keni parë dy fëmijë duke luajtur në park, ose patët një bisedë me një të pastrehë? Në ato që patë, ose bisedat që zhvilluat, ka diçka që mund të jetë me interes për të tjerët? Nëse jo, mendoni se, në javët në vijim, ndërsa vijoni jetën tuaj, por këtë herë më i vëmendshëm dhe më i ndërgjegjshëm, mund të gjeni diçka që mund të jetë me interes për të tjerët dhe nga e cila ata mund të përfitojnë?
Njerëzve ju pëlqejnë historitë dhe çdo njeri mund të mësojë si të tregojë një histori të mirë. Edhe nëse mësimi që nxjerrim prej saj mund të tingëllojë i njohur, ose për të cilin mendojmë se jemi familjar. Nuk ka asgjë të keqe – ne jemi njerëz. Ne kemi nevojë të kujtojmë! Kjo është arsyeja pse, besimet e ndryshme fetare, zhvillojnë çdo javë predikime, duke na thënë, përsëri e përsëri, të njëjtat gjëra, por formatuar në mënyra të ndryshme. Një ide e rëndësishme, e ndërthurur me një histori të freskët, mund të prodhojë gjithmonë një fjalim të madh nëse thuhet në mënyrën e duhur.
Hidhni një sy në të kaluarën tuaj, në tre ose katër vitet që latë pas. Çfarë ja vlen të veçoni? Cila është gjëja që vërtet ju ngacmon, ose ju entuziazmon më shumë? Ose ju mërzit? Mund të ndani, nga bashkësia e punëve që keni kryer, tri ose katër për të cilat jeni vërtet krenar? Kur është hera e fundit që, gjatë një bisede, jeni shprehur për një çështje dhe, bashkëbiseduesi ju tha: shumë interesante? Nëse do të kishit shkopin magjik, cila është ideja që do dëshironit të shpërndanit dhe ta mbillnit në mendjen e njerëzve?
