Archive for category: Ide me gravitet

Një jetë kushtuar atdheut, arsimit dhe besimit

Nga Shpresa Basha

Shkëputur nga libri: Copëza nga historiku i arsimit (në disa rrethe të vendit) / ISBN: 978-9928-127-22-8 / Nathanaili, Valbona (përpiloi)

Prejardhja

Hafiz Ali Korça (1873-1957) ishte bir i një familjeje të vjetër autoktone qytetare korçare, familje me tradita të shquara kulturore dhe në gjendje të mirë ekonomike: djali i intelektualit të shquar, Iljaz Efendiut, dhe nipi i Abdurrahman Pashës, i cili jetonte në Stamboll dhe mbante titullin e pashait.

Arsimimi dhe rinia e Hafiz Ali Korçës

Mësimet fillore dhe të mesme i kreu në Korçë, përkatësisht në shkollën iptidaije dhe atë idadije me rezultate të shkëlqyera. Në moshën 12-vjeçare mëson gjithë Ku’ranin përmendësh dhe bëhet “Hafiz”. Familja e dërgon për arsimim të mëtejshëm në Stamboll, ku kreu edhe studimet e larta në Universitetin “Çift Erzerum” të Stambollit, i themeluar që në shekullin e XII. Me përfundimin e shkollës njihte shumë mirë gjuhët turke, perse, arabe dhe frënge; kishte përvetësuar shkëlqyeshëm si programin teologjik ashtu edhe atë shkencor-sociologjik: fenë dhe sociologjinë, historinë dhe gjeografinë, filozofinë dhe letërsinë, fizikën dhe matematikën, duke arritur të sintetizojë vlerat më të mira të kulturës fetare me ato laike të kohës, kulturën islame dhe filozofinë e saj me atë perëndimore.

Vajtja e tij në Stamboll, përkoi me jehonën e madhe dhe frymëzuese të veprimtarisë së Lidhjes Shqiptare të Prizrenit dhe Shoqërisë së Stambollit. Shumë shpejt lidhet me “shqiptarët e rrebtë”, siç i përcaktonin osmanët të gjithë ata që luftonin për çështjen shqip. Ndër ta, vendin e parë e kishte Naimi, i cili jepte këtë porosi: “Djem, mos u bëni kodoshët e mëmës suaj, duke futur fjalë të huaja në gjuhën tonë!” – porosi që u mbajt shumë parasysh nga Ali Korça, i cili ishte purist, afrues i dialekteve, përdorues i formës më të përshtatshme për shprehjen e mendimit shqip, si dhe luftëtar për shkrimin e gjuhës shqipe në germa latine. Mbas shkollimit të lartë, Ali Korça u kthye në vendlindje.

Aktiviteti patriotik

Më 1889 filloi të jepte mësime falas në shkollën shqipe të djemve në Korçë dhe pas një viti, edhe në idadijen e Korçës; është ndër mësuesit e parë të “Mësonjëtores së Parë Shqipe” në Korçë ku jepte eduaktë islame si dhe bashkëpunëtor i ngushtë i Pandeli Sotirit, drejtorit të saj.

Ali Korça ndoqi rrugën e luftës për shkronjat shqipe. Më 30 maj 1894, arrestohet në stacionin e trenit në Sirqexhi të Stambollit, sepse po sillte në kryeqytet “Historinë e Skënderbeut”, “Qerbelanë” dhe gazetën shqipe “Drita”, të botuar në Bullgari nga Shoqëria “Drita” (“Dituria” e mëvonshme) dhe Kristo Luarasi. Për këtë arsye e internojnë në Sinop, prej nga e nxjerr vetëm ndërhyrja dhe garancia e dajës së tij, Abdurrahman Pashës.

Në korrik 1906, Hafiz Ali Korça së bashku me nxënësit e vet, Sami Pojani dhe Lutfi Zavalani, nxorën gazetën “Korça”. U krijua klubi shqiptar dhe vetë Ali Korça, shkruan në gazetë:

• “Puna ime s’ishte gjë tjetër vetëm se të luftonja dhe të mpronja shkronjat shqipe”.

Hafiz Ali Korça, ishte një nga përfaqësuesit e Korçës në Kongresin e Manastirit. Pa lënë pas dore mësimdhënien në idadije, nëpërmjet fletores “Korça” dhe të disa fletoreve osmanisht, që shpesh përkrahnin abecenë shqipe me germa latine, iu përvesh një pune të dendur e të dobishme.

Tezat kryesore të tij, të shpallura në Kongresin e Dibrës, më 1909, përfshijnë:

• Mësimi i gjuhës shqipe zyrtarisht në shkolla.
• Modernizimi i mësimit në medrese.
• Mos-dërgimi i djemve shqiptarë si ushtarë në shkretëtirat e Jemenit, ku dy të tretat nuk ktheheshin.
• Pastrimi i moçaleve, ndreqja e rrugëve dhe urave në vilajetet shqiptare.
• Lirimi nga burgu i 150 shqiptarëve të burgosur nga reaksioni.

Më 1909 merr pjesë në Kongresin e Elbasanit dhe u zgjodh në kryesinë e shoqërisë qendrore shkollore “Përparimi”, e cila gëzonte nga Kongresi atributet juridike dhe morale për ngritjen e një sistemi të ri arsimor, organizimin e brendisë së punës mësimore edukative, për të bërë të mundur që shkolla shqipe të ngrihej në një shkallë më të lartë se shkollat e huaja, që funksiononin prej kohësh në Shqipëri.

Më 1910 botoi alfabetin e tij me 36 germa. Duke parë rrezikun e shkollës shqipe, në shkurt të vitit 1910, u dha urdhri zyrtar për mbylljen e shkollave shqipe në Shqipëri. Hafiz Ali Korça është në krye të revoltave kundër këtij vendimi.

Më 1911, zyrtarët turq shkruanin në kartelën e tij:

• “Qeveria sulmoi përkrahësit e shkronjave shqipe. Hafiz Ali Korça, që ishte mbi 20 vjet profesor i matematikës, u pushua”.

Ndërkohë Stambolli urdhëron:

• “Hafiz Ali Korça të shtihet në dorë, në një mënyrë që të mos alarmohen latinxhinjtë e atjeshëm dhe, pa e marre vesht zonja e tij e askush, si të kapet, të na dërgohet këtu në kryeqytet”.

Plani u realizua dhe gjyqi politik i Stambollit e dënoi me vdekje. Kryeministri turk Telat Pashai, i cili e njihte mirë H.Ali Korçën, i bëri atij presion dhe premtime, me kusht që ta linte rrugën e tij. Presionit për dënimin me vdekje, Ali Korça iu përgjigj:

• “Hajde të themi se unë u vrava, a pandehni ju se kjo ide do të vdiste?! Unë kam lënë me mijëra nxënës, të cilët këtë ide kanë për ta ndjekur. Por duhet të dini mirë, se edhe sikur të vdisnja, eshtrat e mia deri në kijamet ‘Ah, Shqipëri! Ah, Shqipëri!’, kanë për të thirrur”.

Telat Pashai, duke qenë se e mbante veten për reformator dhe duke u ndjerë i mundur në debatin që bëri me H. Ali Korçën, ndaloi dënimin e tij, por e mbajti të izoluar në Stamboll, deri më 1912.

Pas shpalljes së Pavarësisë, iu ngarkuan detyra të rëndësishme: këshilltar i Ministrisë së Arsimit, në qeverinë e Turhan Pashës; Drejtor i Përgjithshëm i po kësaj Ministrie në qeverinë e Esat Pashës dhe së bashku me inspektorët Aleksandër Xhuvani e Salih Çeka ishte njëri nga nismëtarët për hapjen e Normales së Elbasanit; Kryetar i Fetva-së pranë Këshillit të Lartë të Sheriatit në Shqipëri; pedagog në Medresenë e Lartë të Tiranës etj.

Më 1914, Ali Korça gjendet në Durrës, ku si shumë intelektualë të kohës, grupohet me shpresë rreth princ Vidit. Gjatë kësaj kohe, ai vendoset në Shijak dhe punon në Durrës si këshilltar i arsimit. Por shumë shpejt, u pa qartë se Shqipërisë nuk i kishin mbaruar hallet me kthimin në principatë, nën kontrollin e fuqive të mëdha. Për Ali Korçën, roli i Kontrollorëve Evropianë si dhe roli i Esat Toptanit dhe karakteri rebel i kryengritjes së kurdisur prej tij, ishin plotësisht të qarta. Ai shkruan:

Kur erdh’ Princ Vidi, ne pandehëm se shpëtove,

Atëherë qyqja mëmë ca më keq u copëtove,

Propaganda më të ndyta kontrollorët të punuan,

U vra vëllai me vëllanë, mëmëz fort u dobëtove.

“Qëllimi i rebelimit ishte përmbysja e qeverisë, por në sytë e popullit refkej si shkak gjuha shqipe, se gjoja kjo po prishte fenë dhe po sillte gjithë prapësitë në Shqipëri” – shkruante Ali Korça, i cili cilësohet përsëri si latinxhi dhe i pafe. Është intelektuali i parë që u arrestua dhe provoi burgje e tortura në Shijak, Tiranë, Kavajë dhe Elbasan, por shpëtoi për mrekulli nga ekzekutimi, ndonëse ishte vënë para togës së pushkatimit dhe më në fund, arrin të arratiset dhe vendoset në Shkodër, ku edhe këtu i bëhet atentat nga malazezët.

Gjatë viteve të pushtimit Austro-Hungarez, Ali Korça ishte anëtar i “Komisisë Letrare” për pastërtinë e gjuhës shqipe, pranë figurave të tjera si: Fishta, Gurakuqi, Logoreci dhe Sali Nivica, si dhe drejtor i arsimit për zonën që përfshinte Durrësin, Tiranën, Matin, Dibrën dhe Pogradecin.

Gjatë viteve 1919-1920, është ndër atdhetarët që e kuptojnë qartë politikën gllabëruese të Italisë, prandaj mbështet me armë në dorë mbajtjen e Kongresit të Lushnjës dhe zbatimin e vendimeve të tij, duke synuar si një njeri i nderit dhe i fesë, bashkimin e forcave më të mira të kombit, në dobi të Shqipërisë.

Ali Korça thoshte:

• “Për t’i hedhur shtetit një themel të mirë duhet të zgjidhen burra të mirë dhe të drejtë. Diktaturën personale e shoh si një kuçedër që i ha të ditëshmit nji nga nji, do që të rrojë vetëm dhe të tjerët t’i ketë rob”.

Ashtu si Sami Frashëri, edhe Korça kërkon krijimin e një pleqësie prej 24 vetash, të zgjedhur nga populli dhe kryetari i tyre të zgjidhet me rotacion vetëm për një vit.

• “Ky këshill të veprojë duke u matur mirë, pa vështruar hatër dhe frikë, duke flakur tej lakmimet. I pari i kombit ishte ai që e shërbëton. Një burrë shteti po s’qe përzier me popullin, që të ketë mundur t’ia kuptojë mendimet e ndjenjat e përgjithshme popullore, s’është i zoti të qeverisë këtë popull. Populli nuk qeveriset me theorira të thata.”

Sa i takon edukimit të brezit të ri, Korça është për kultivimin tek ta si të ndjenjës fetare, ashtu edhe kombëtare:

• “Brezi i ri është shpresa e kohës së pritshme. Ata duhet të ngrehin shoqëri, dhe si të mbledhin një shumë të mjaftueshme të hollash, të formohet një komision nga dijetarët e mëdhenj, që të zotërojnë gjuhrat e lindjes dhe perëndimit dhe këta, si të zgjedhin librat më të dobishëm për moral e për çdo send që ka nevojë populli, t’i përkthejnë, t’i shtypin e t’i shpërndajnë në popull pa të holla. Kështu, populli në pak kohë zgjohet, zhvillohet dhe nga morali lartësohet”.

Nga viti 1916 deri në 1947, Ali Korça jetoi në Tiranë. Me vendosjen e Këshillit të Lartë të Sheriatit në Tiranë, Hafiz Ali Korça punoi për hapjen e medresesë dhe këmbënguli që ky institucion të njihej si i barabartë me shkollat e mesme shtetërore, dhe studentët e saj të pranoheshin nëpër universitetet e botës si të tjerët, pa provime plotësuese. Merret kryesisht me mësimdhënie si myderriz (mësues) në medresenë e Tiranës. Botoi libra në ndihmë të programit të saj, ku veçojmë edhe abetaren arabe me 28 fletë dhe një libër gramatike, që trajtuar sipas sistemit Berlitz, bëri të mundur që alfabeti arab të përvetësohej pa mundim për 2 javë dhe ndikoi që gjuha arabe të mësohej për 2 vjet (nga 8-10 vjet që ishte mësuar më parë). Në këtë periudhë, pjesë e përpjekjeve të tij për zhvillim e progres është edhe botimi i gazetës së njohur “Zani i Naltë”, organ i Komunitetit Mysliman Shqiptar, që filloi të dalë në vjeshtën e vitit 1923.

Ali Korça synonte modernizimin e programit të medreseve dhe për këtë arsye ai thoshte që rrethi i të diturve duhej të gruponte më të aftët.  Nën drejtimin pedagogjik të tij, në medresenë e Tiranës u vunë në zbatim plane dhe programe të tilla, që u lejonin medresistëve të merrnin njohuri të barabarta me ato që u jepeshin nxënësve të shkollave të mesme laike, duke bërë të mundur që edhe medresistët, që nuk do të mund të ndiqnin universitetet teologjike islame, të mund të vazhdonin, njëlloj si nxënësit e shkollave të mesme shtetërore laike, çdo universitet tjetër, pa nevojën e provimeve plotësuese. Njëkohësisht, Ali Korça theksonte domosdoshmërinë e përzgjedhjes së kuadrit mësimor të medreseve, si dhe të trajtimit të gjithanshëm të tij, sa më të mirë.

Hafiz Ali Korça shkroi dhe publikoi mjaft libra dhe shkrime me karakter kombëtar, fetar, filozofik, letrar, politik etj., nga të cilat, jo të gjitha mundën ta shihnin dritën e botimit. Ai botoi artikuj edhe në shtypin turk, arab, pers, etj.; përkthente në shqip nga shtypi i huaj.

Tituj

• 2011, dhjetor, Bashkia e Korçës i jep titullin “Qytetar Nderi i Korçës”.
• 1996 Urdhri “Naim Frashëri” i Klasit të Parë; Urdhri “Nderi i Kombit”;
• 1995 Urdhri “Për Veprimtari Patriotike” të Klasit të Parë;
• 1994 “Mësues i Popullit”;

Martin Luther King Jr., Lincoln Memorial, Washington, DC

28 gusht 1963 / Fjalimi zgjati 17 minuta dhe 4 sekonda. Dhe ndryshoi historinë.

Unë kam një ëndërr, se një ditë, kombi ynë do të ngrihet dhe do të gjejë kuptimin e vërtetë të sistemit mbi të cilin është ndërtuar: “Ne besojmë, me ndërgjegje të qartë, se të gjithë njerëzit janë krijuar të barabartë”.

Unë kam një ëndërr, se një ditë, në kodrat e kuqe të shtetit të Georgia-s, djemtë e ish-skllevërve dhe djemtë e ish-pronarëve të skllevërve do mund të ulen, së bashku, rreth së njëjtës tavolinë të vëllazërisë…

Unë kam një ëndërr, se një ditë, katër fëmijët e mi të vegjël do mund të jetojnë në një komb ku gjykimi nuk bëhet në bazë të ngjyrës së lëkurës, por të karakterit të tyre.

Tiranë, 1971-1975

(Shkëputur nga libri “Fugë për violinë”, autor Tedi Papavrami)

Shtëpia jonë nuk dukej nga jashtë. Ajo fshihej pothuajse plotësisht nën gjethnajën e dendur të mandarinave dhe nga muret e gjerë e të lartë rrethues, të cilët e mbronin pjesërisht nga shikimet, edhe pse nuk i shpëtonte dot mbikëqyrjes së dritareve të dy ndërtesave, njëra me tulla të kuqe, ndërtuar kohët e fundit, e tjetra, si në të verdhemë, e ngritur mbase gjatë pushtimit italian. Por në atë kohë, në Shqipërinë komuniste, ne gëzonim gjithsesi një intimitet të rrallë në këtë shtëpi, ku jetonte vetëm familja jonë. Ishte fat të përfitoje nga një harrim i tillë i planifikimit që lejonte të mbijetonin, tek-tuk dhe në mënyrë arbitrare, disa prona private. Shpesh trembesha se mos ky fat i rrallë merrte fund, duke përfytyruar i tmerruar shtëpinë tonë të shkatërruar e të zëvendësuar nga një tjetër ndërtesë me tulla të kuqe ku do të na strehonin në një apartament të ngjashëm me të tjerët.

Përtej rrugës, pas një peme mimoze të madhe, dukej fasada e verdhë e “Medresesë”, dikur shkollë fetare myslimane, e shndërruar në klinikë stomatologjike. Bordura prej çimentoje e kangjellave të saj shërbente si stol për rrugaçët e lagjes, vulgariteti i të cilëve, i çjerrë dhe i dëshpëruar, vërshonte pa reshtur në komente të pista, kur kalonin vajza të reja ose ndonjë fëmijë që nuk i përkiste bandës së tyre. Shpesh isha unë vetë shënjestra e tyre, kur gjendesha i pashoqëruar. Sharjet e tyre, tepër anekdotike për t’u bërë sebep ankese pranë familjes sime, por të mjaftueshme sa për të kënaqur sulmuesit e mi, e humbnin fuqinë sapo porta e rëndë e oborrit mbyllej pas meje, duke ua prerë rrugën kërcënimeve të botës së jashtme.

Në shtëpinë tonë, i pari i vendit ishte gjyshi im, mjek patolog dhe dermatolog. “Te Papavrami”, kështu e kishin pagëzuar lagjen tonë banorët e qytetit që ishin vizituar për një kohë të gjatë nga ai, ndërsa të tjerët, këtë zonë të kryeqytetit e quanin “Medreseja”. Jashtë shtëpisë, gjyshin e thërrisnin “doktor”, “Papavrami” ose “doktor Papavrami”. Për mua, gjyshi im quhej thjesht “Dodo” dhe habitesha sa herë që lexoja emrin “Theodhor” të vulosur në fletët e recetave, por që pak kush e njihte. Këto letra, që ia jepnin në poliklinikën ku ai vazhdonte të priste vizita falas një herë në javë, na shërbenin edhe si letër higjienike në shtëpi, në një kohë kur ky produkt, si shumë të tjerë, nuk gjendej në Tiranë.

Edhe pse zyrtarisht në pension, Dodo priste rregullisht pacientë tek ne. Ata hynin e dilnin nga ora 12:00 deri në orën 1:00 të drekë drekës dhe shfaqnin një respekt të pazakontë, aq sa kur ishin tre minuta me vonesë në takimin e caktuar dhe gjyshi nuk i pranonte më atë ditë, ishin të gatshëm të riktheheshin përsëri të nesërmen, pa u ndier. Në kësi rastesh, i ngarkuar personalisht t’i njoftoja, isha unë. Shpesh ata vinin nga larg për t’u vizituar e, ndonjëherë, mbanin veshur kostumin tradicional të malësorëve të veriut me pantallonat prej shajaku të bardhë e me vija të zeza dhe me qeleshen në kokë. Gratë e tyre, të heshtura dhe të turpshme, ishin të veshura me tesha ku dominonte e bardha, e kuqja dhe e zeza, të zbukuruara me monedha argjendi. Prej shamive të lidhura në kokët e tyre, derdheshin simetrikisht nga të dy anët,  flokët e tyre të një të zezeje të panatyrshme, dredhur hollë.

Kur vinin për vizitë, ata shpesh sillnin dhurata nga fshatrat e tyre. Mishi nuk gjendej lehtë në kryeqytet dhe ndodhte që Nuci, gjyshja ime, vinte drejt meje duke mbajtur në krahë një gjel të gjallë e pendëndritur. Por eksperienca më kishte mësuar që, fatkeqësisht, shoku im i ri kakarisës i kish orët të numëruara. Shumë shpejt ai do të përfundonte i rrjepur, i zbardhëlluar dhe i zier në tenxheren prej alumini. Kokëfortësia e përpjekjeve të mia për të marrë pjesë në ekzekutimin e tij shumëfishohej i nxitur nga nuhatja e komplotit të pabesë që synonte të më pengonte. Por ndalimi ishte i prerë. I mbërthyer nga Nuci ose i kyçur në një dhomë, shihja nga dritarja gjyshin tek largohej ngadalë drejt fundit të kopshtit, me shpendin nën krahë dhe një thikë të madhe në dorë. Një klithmë e çjerrë dëgjohej pak më vonë. Kisha ndjesinë se më përjashtonin padrejtësisht nga një ceremoni enigmatike gjatë së cilës gjeli shumëngjyrësh dhe aq lëvizës përvetësonte befasisht identitetin e ri të një ushqimi të ngurtë, pa lidhje me të parin, dhe ku tashmë mund të dalloja kofshën ose krahun që do të gjendeshin më vonë në pjatën time. Këmbëngulja e tyre për të më penguar të isha i pranishëm më dukej e dyshimtë, po ashtu si edhe arsyeja e tyre: Kjo punë nuk është për fëmijë! Këtë gjë e lidhja instinktivisht me misteret e tjera të botës së të rriturve, enigmatike, me përgjigje të prera, dhe për çka as nuk do të kisha guxuar të pyes. Në rastin e gjelit, më bënte më të guximshëm fakti që zhdukja sistematike që i bëhej lodrës sime të re shumëpendëshe duhej të paktën të kompensohej me të drejtën për t’u përfshirë në këtë ritual, mizoria e të cilit, si shumë gjëra të tjera, nuk arrinte më t’i prekte të rriturit.  Gjyshi kishte kryer studimet për mjekësi në Amerikë, më pas në Francë, pasi ishte larguar adoleshent nga Shqipëria dhe kishte kaluar vitet e shkollës së mesme në Greqi, jo shumë larg Përmetit, qyteti i tij i lindjes. Përveç Shqipërisë, e kisha të vështirë t’i përfytyroja vendet e tjera. Italia më dukej disi më e njohur, sepse ndodhej në anën tjetër të Adriatikut, diku përballë plazheve të Durrësit ku laheshim në verë. Unë nuk e shquaja dot me sy , por më thonin se detyrimisht atje ishte, e shtrirë pas vijës së kaltër të horizontit, mbi ujin e qetë.

Edhe në familjen time kishte momente kur biseda e të rriturve kalonte papritur në gjuhën italiane. Ky ishte sinjal: ajo që po thuhej nuk ishte për mua ose, sidoqoftë, ishte më mirë të mos e kuptoja. Kureshtar, mbaja vesh fjalët, duke bërë interpretime sa të vagullta aq edhe të ndryshme të pamjes misterioze dhe të shqetësuar me të cilën ato shqiptoheshin. Mbase flitej për ndonjë histori të rriturish ose për kurdisjen e ndonjë komploti shënjestra e të cilit isha unë … Por duke mos vënë re asnjë pasojë të dëmshme për mua e kisha shmangur me kohë këtë mendim  Mundësia për të mësuar gjuhën e “sekreteve “ kufizohej me edicionin e lajmeve të RAI-t në orën 8:00 të mbrëmjes, ku flitej për mynxyrat e panumërta të botës kapitaliste. Menjëherë pas lajmeve, sapo përpiqeshim të kapnim ndonjë stacion televiziv italian ose jugosllav, imazhi shqyhej nga një insekt gjigand me qime të zeza që zinte gjithë ekranin dhe amplifikonte zukatjen e tij të ethshme që  qetësohej sapo kalonim tek kanali shqiptar. Psherëtimat e dorëzuara të rastit e quanin ndryshe “zhurmuesi”. Misioni i tij ishte pikërisht të na pengonte të shihnim programet e dëmshme dhe dekadente të kanaleve të huaja.

Ndryshe nga Italia, Anglia përkundër më dukej një vis i largët, ndërkohë që anglishtja karakterizohej në imagjinatën time nga një ton epërsie arrogante, shumë i dallueshëm dhe që më ngjallte admirim. Diku në mes të rrugës së këtyre të dyve, më shfaqej Franca, gjuha e së cilës më ngjante disi e paqartë e që nuk arrija ta rrokja në mendje, pavarësisht tregimeve të shumta të gjyshit tim që kishte jetuar mbi dhjetë vjet atje.

Njihja më mirë Amerikën ose, më saktë, imazhin e Amerikës së sjellë prej  filmave pa zë të Çarli Çaplinit; ata shfaqeshin shpesh në kanalin e vetëm të televizionit shqiptar, bardhë e zi domosdo, i cili transmetonte vetëm katër orë në ditë, prej orës 18:00 e deri në orën 22:00. Ata filma më çonin në një botë që për mua ishte paradoksalisht futuriste, edhe pse shfaqnin pamje të përshpejtuara të viteve ’20-të: qiellgërvishtës marramendës, shëtitore të gjera të përshkruara përjetësisht nga flukse të dendura veturash elegante e të krekosura. Në botën tonë komuniste veturat ishin të rralla, sepse nuk lejohej prona private, po ashtu edhe kamionët sovjetikë apo kinezë që shihnim rrugëve; ata nuk ngjanin shumë më modernë se karroca me kalin kockë e lëkurë që kalonte ngadalë pas tyre.

Në këtë univers fantastiko-shkencor që unë sodisja në televizion, gjyshi im doravetë kishte jetuar. Unë e përfytyroja teksa rropatej duke punuar për të paguar studimet apo duke i bërë dhurata gjyshes, e cila në film më shfaqej nën imazhin e shitëses së luleve, një vajzë e re e verbër. Ushtrues i palodhur i profesioneve të pazakonta, si për shembull, pastrues i jashtëqitjeve të elefantit, kërkues ari, boksier ose mekanik, ai, me gjithë mundimet e tij, ashtu si Sharloti, shpeshherë duhej të ngopej me një këpucë të pjekur për darkë. “Ndodhte që studioja tri ditë rresht në musëndrën time dhe për t’u ushqyer kisha vetëm një copë bukë. Më pas, ngaqë flisja gjuhë të ndryshme, shkoja në stacionin e trenit për të pritur turistët, të cilët pranoja t’i shoqëroja nëpër qytet në shkëmbim të disa groshëve”, – kujtonte Dodo.

Kur sillte ndër mend të kaluarën e tij dhe më tregonte për atë botë, të cilën vetëm ai e kishte shkelur nga familja jonë, Dodo – Sharloti im -, i rehatonte këmbët mbi një karrige, në drejtim të mangallit, ndërsa unë qëndroja i ulur pranë tij. Zëri i tij monoton, paksa ironik, më rrëfente për Bostonin, Nju Jorkun, plazhet pa fund të Kalifornisë. Si në filmat e Sharlotit, madhështia e këtyre viseve, që në mendjen time ekzistonin vetëm bardhë e zi, kontrastonte me jetën e atjeshme, tmerrësisht të vështirë. E dëgjoja i magjepsur dhe përpiqesha të përfytyroja mrekullitë dhe rreziqet e atij universi me shumë fytyra. Ndërsa maçoku i shtëpisë, indiferent ndaj peripecive që kishte kaluar gjyshi, kotej i lumtur mbi gjunjët e tij.

“Sidoqoftë, andej ia del mbanë vetëm në një mënyrë: duke e mbajtur kokën mbi libra, derisa pantallonat të të grisen në karrige”,- e përmbyllte ai rrëfimin zakonisht. Mua nuk më bënte dhe aq përshtypje ky mesazh dhe përfitoja nga qetësia hipnotike që Dodoja ushtronte mbi maçokun për ta ngacmuar fshehtas këtë të fundit. Si për inatin tim, kafsha, sa e pëlqente shoqërinë e gjyshit, aq i shmangej simes, tepër lëvizëse dhe paksa mizore. Si për t’u hakmarrë, pa i rënë në sy gjyshit, kapja një nga mustaqet e maçokut dhe ia futja atij në vrimën e hundës, me qëllim që të teshtinte, i shkulja qimet e veshit që të dridhej apo i ndukja bishtin. Si të ishte një pjesë e pavarur nga turiri i tij i kredhur në ekstazë, maja e bishtit i tundej atëherë gjithë inat, sikur donte të më thoshte se i kishte kuptuar të gjitha prapësitë e mia, edhe pse nuk e jepte veten.

Në dimër më pëlqente të rrija në dritën e praruar të dhomës së ngrënies së gjyshit dhe gjyshes, me ngrohtësinë e sobës dhe zërin e televizorit. Sa hyje, në anën e majtë, ndodhej portmantoja, poshtë së cilës radhiteshin me kujdes këpucët e Dodosë. Të zeza, me majë, me vrima të vogla ose anë të dhëmbëzuara, gjithmonë të lustruara, ato më dukeshin të përjetshme, si ai, të vjetra dhe të paepura, ndërsa pronari i tyre, ulur në divan, veshur me tuta ngjyrë vjollcë dhe një pulovër të vjetër, me mjekrën ngritur drejt televizorit, përkëdhelte ngadalë maçokun e ulur mbi gjunjë me duart e tij kockore, njollëzuar në kafe. Në anën tjetër të divanit, gjyshja punonte çorape leshi për mua, duke hedhur edhe ajo herë pas here sytë nga ekrani. Soba e kuqe prej tulle lëshonte vazhdimisht një si uturimë, ndërsa ajri i ngrohtë i dhomës mbushej me aromën e pjekur të lëkurave të nxehta të portokallit të vendosura mbi të.

“Dodo, a i ke shpëtuar ndonjëherë jetën dikujt ti?”- e pyeta një natë, duke qenë se dëgjoja shpesh të lëvdohej heroizmi i partizanëve dhe punëtorëve të dalluar. Duke i shpëtuar jetën shokut në rrezik, ata kryenin një akt madhor e të dëshirueshëm nga të gjithë. “Po, ka ndodhur, por më të shumtë kanë qenë ata që kam vrarë”, – mu përgjigj me ftohtësinë e tij të qetë, gjë që më la mëdyshas.

Pas kthimit nga Franca, i diplomuar në mjekësi, në vitin 1935, gjyshi u njoh me gjyshen time Nuci. Emri i saj plotë ishte Anunciata. Ajo ishte nga Shkodra dhe fliste dialektin e gëzueshëm geg, të cilin unë e përdorja natyrshëm kur bisedoja me të. Ndonjëherë Nuci fliste me ekzaltim për një franceze misterioze që quhej Tereza, studente në mjekësi. Ajo kishte qenë e fejuara e Dodosë në Paris, para se të vdiste nga tuberkulozi. I tronditur nga ngjashmëria e madhe e Nucit me vajzën që kishte dashuruar, Dodo i kërkoi dorën Nucit veçse pak pasi e kishte njohur. Gjallëria e Nucit binte në kontrast me plogështinë e ftohtë dhe dialektin e jugut të Dodos. Emrat e ëmbël katolikë që tingëllonin si italianë, si edhe historitë familjare që ajo tregonte, gazmore dhe plot anekdota, të tejçonin në një univers të hijshëm, të butë dhe të shndritshëm. Figurinat dhe ikonat me pamje engjëjsh buzëqeshës e faqemollë, të fshehura brenda sirtarëve të Nucit, më dukeshin  shumë më tërheqëse sesa ikona e vjetër ortodokse, e lëmuar dhe e errët, që i përkiste familjes së gjyshit, gjithçka e së cilës të sillte ndërmend rafte të errët dhe gjysmerrësirë dhomash të ftohta lyer në gëlqere. Vështrimet e ngrysura të personazheve të ikonës, me fytyra të zgjatura e të dobëta, shponin errësirën, diku prapa palltove dhe xhaketave, mes aromës së naftalinës, në dollapin ku e mbanim fshehur.

Në këta vitet e fundit janë kryer një sërë studimesh për diferencat në perceptimet vizuale ndërmjet njerëzve që vinë nga Perëndimi dhe atyre nga Azia Lindore. Këto studime sugjerojnë që kultura ku rritemi ndikon proceset tona bazike, me mënyrën se si e shohim botën përreth.

Në një nga këto studime, perëndimorëve dhe aziatikëve u kërkohej të vështronin një seri fotografish dhe, më pas, të shpjegonin çfarë panë.

Analiza e përgjigjeve nxori në pah diferenca të rëndësishme. Nëse i përmbledhim:

• Perëndimorët tentojnë të fokusohen më shumë në ato që spikatin në pikturë dhe i konsiderojnë si subjekt. Aziatikët fokusohen më shumë në të gjithë imazhin, përfshirë marrëdhëniet ndërmjet elementeve të ndryshëm. Për shembull, në një kopertinën e një libri shihej një skenë nga xhungla, përfshirë edhe një tigër. Për një fotografi të tillë, nëse pyesim një perëndimor se çfarë sheh, përgjithësisht pohon: një “Tigër.” Për lexuesit perëndimorë të këtij libri, përgjigja mund të duket më se e arsyeshme. Ndërkohë një aziatik përgjithësisht pohon, se sheh “xhunglën dhe një tigër” ose “tigri dhe xhungla”. Diferenca është shumë e rëndësishme dhe ka lidhje me diferencat e mëdha kulturore në pikëpamjet e aziatikëve dhe të perëndimorëve.
• Në artin Aziatik është e zakonshme të mos theksohet portreti dhe individualiteti i subjektit, gjë pothuaj e padiskutueshme në artin Perëndimor.
• Në kulturën Aziatike i jepet më shumë rëndësi kolektivitetit dhe më pak individit.
• Filozofia Perëndimore, që në kohën e grekëve të lashtë ka theksuar rëndësinë e të menduarit kritik, të analizës logjike dhe të ndarjes së ideve nga gjërat në kategori. Filozofia kineze nuk bazohet dhe aq shumë në arsyetimin logjik dhe deduksionin, por tenton të theksojë marrëdhëniet dhe holizmin.

Këto diferenca në perceptime bëhen shkas për diferenca në kujtesë dhe vlerësim. Të paktën një studim sugjeron se me kalimin e kohës, diferenca të tilla çojnë në diferenca strukturore në tru.

Shkëputur nga libri Embriologji (Tri novela: Përgjuesit/ Zbor/ Yje të pash(q)uar) / Fitues i Çmimit “Kadare” për vitin 2016/ MAPO Editions/ ISBN 978-9928-213-01-3

PJESA E PARË  

Ëndrrën erotike të gjumit të drekës ia ndërpreu një zë që bërtiste me sa kishte në kokë “Doli, or doli!” Më tepër se ëndërr ishte një vegim, bluar ngadalë në mokra dëshirash që rrinin tërë kohën zgjuar, vajisur e djersitur nën çarçafët besnikë. Zakonisht ishin zukatjet e mizave apo cijatjet turjelë të mushkonjave ato që e përmendnin nga fluturimi puplor nën shtresat e shurdhëta të kambrikut me përfytyrimin e Mirës. “Bzzzz” fluturake brofnin nga asgjëja, teksa ai me të tijën po i hiqte asaj këmishën najlon, “pesëqindshen”, dantella e së cilës dilte si lulefaji nga fundet e fustanet fërfëllitës të ish-shoqes së klasës. Kishte kohë që e dëshironte. Pa e shfaqur. Përpos një here kur nuk ish përmbajtur ngaqë Cakja kish thënë “Ajo Mira ma ka mu si kuletë beu”, duke shenjuar me gishtat e të dy duarve organin seksual. Si kuleta e sat ëme, i ishte kthyer ai dhe aty për aty kishte krisur sherri. Ishin ndarë të dy me kokat e epuara mbrasht, horizontalisht, që të ndalonin gjakun që u rridhte nga hundët. U quajt sikur duelin e kish fituar ai, pasi veç hundëve përshesh, i kish lënë Cakes edhe një sy të nxirë. Vetë ish ndarë me një dhëmb të goditur paq, që për fat nuk ish thyer, vetëm ishte mpirë për dy ditë rresht. Por këtë s’e dinte njeri dhe kjo ishte kryesorja. Një sy i nxirë bën figurë. Nuk thonë kot “e nxiu”. Thonë edhe që “i theu dhëmbët” sa për atë punë, çka është edhe më keq në hierarkinë e rrahjes, por ai shpëtoi nga kjo. Një shije e hidhët mbeti prapëseprapë nga i gjithë ai “konflagracion”, siç e quajti Turi, sepse Cakja, para se të vinte te “kuleta e beut”, kishte thënë si pa të keq se s’ka mundësi që Mira të mos ketë dashnor atje, në Tiranë. Madje “kuleta” u përdor si argument kryesor që pse Mira nuk mund të mos kishte…, ah, as edhe ta mendonte s’donte.

Ajo ishte studente e vitit të parë në universitet, ndërsa ai bënte të shpifurin stazh në prodhim për djemtë pas gjimnazit, një zdërhallje në fermë. Stazhi u shndërrua në muhabete pa fund me Turin, kryesisht për femra. Mpleksur me copa këngësh të pista. Rrugës pashë atë variantin. Cilën? Atë fiksimin tim. Po ti fiksim ke gjysmën e shkollës! Cilën pe? Ku? Ballkonet me lëvere shpaloseshin të gufmuara nga një erë velash, ato të “fiksimeve” dilnin të bardha si ëndrra, tek ndernin në tel ndonjë “fanellë mishi” prej leshi zmeril me të fshehta të frikshme çobenësh, dhe hidhnin ndonjë isharet si pëllumbi i bekuar glasën, domethënë bënin ndonjë shenjë që s’merrej vesh mirë ç’qe, pra sinjal “ambigue” – kjo prapë sipas Turit, i cili po mësonte anglishten si gjuhë me të ardhme.

Shenjat ishin të vagëta nga ato ballkone, thjesht ndonjë shikim pak më i zgjatur në drejtim të syve të tyre fosforeshentë, mbushur plot me folje dëshirore të parregullta. Por edhe më shumë se aq s’mund të pritej; jo për t’i marrë gjërat në favor, kupton, por thjesht s’duhej harruar se brenda atyre apartamenteve kish koka përgjuese-dyshuese-vigjëluese vëllezërish lubi, si edhe prindërish xhelatë, Vrana Kontër të zymtë, të vranët, nga vjen edhe emri Vrana, e ke menduar ndonjëherë…? Ehhh…

Ky babai yt, o një palo njeri,

që s’të le me djemtë të bëç dashuri…

Dhe po ashtu, si një gjendër e keqe shqetësonte edhe xhongla e së “drejtës së studimit”, që lidhej me aq shumë gjëra, në fakt me të gjitha gjërat në jetë, sepse pa të “do përfundosh një copë xhenerik në SMT-në e qytetit, duart me graso gjithë jetën”, rrota të dhëmbëzuara, ingranazhe me një fjalë, lecka vaji dhe motorë që kullojnë gjak të zi…, pra “jetë qeni do bëç, do të të marrin ushtar, nizam thuaj, në kazermat burg; do të jeç një rrul i qethur zero (këtu pëllëmba atërore jepej përpara për të treguar rrafshimin e flokëve nën z-në rrafshuese të fjalës zero), një zarbo që keqtrajtohet nga të gjithë, si nga dautët, domethënë ushtarët e vjetër, edhe nga oficerët. Ndaj të them të bëhesh kuadro, dëgjon?”

Fjala “kuadër” përsëritej aq herë, saqë po shndërrohej në një specie të re njeriu sipëran në pemën e evolucionit që e kishin bërë në shkollë, një homo differentis me kollare shtrënguar në një jakë ngërçi, me stilograf kinez “shtatëqindsh” (domethënë më i shtrenjtë edhe se pesëqindshet, këmishat luksoze me dantellë) dhe çantë të errët, gjithëditëse, “çamtë” në të folmen e prindit, që ishte trofeja e çmuar, shpëtimi nga “kasmaja” fatale, edhe pse nëpër parrulla kazma ishte gjithnjë e pranishme në njërën dorë.

Kuadër ishte një farë Grali i shenjtë, i ruajtur dhe i mbikëqyrur nga “biografia”, kuçedra me shumë koka. Me shumë fise. E nënës, e babës, e krushqive. Si e ke biografinë? Të mirë e kam, shyqyr. “Unë rrjedh nga një familje fshatare e varfër, e lidhur ngushtë me Partinë dhe luftën nacional-çlirimtare.” Kjo hyrje e biografisë, e shkruar me kujdes si të ish një letër dashurie nga ato të romaneve të vjetra frënge, bashkëngjitur lutjes për të drejtë studimi, vërshonte butë si një uverturë opere, me plotësime të kujdesshme të prindit, theksoje “si mishi me kockën”, pra “lidhur ngushtë si mishi me kockën me Partinë”. Seç kishte një gjë dinosaurësh biografia, fosile nga pyje të lashtë, njerëz që diç kishin bërë dikur, në epoka të tjera…

Ç’u japin kaq rëndësi këtyre gjërave, s’e kuptoj. Ashtu thua ti, përgjigjej Turi, fosile e karboniferë, por ato dëftejnë se ç’je ti në të vërtetë. Ou, e si kështu?, ndërkryhej ai. Po ja, vazhdonte Turi me një tallje nën zë, në qoftë se jashtëtokësorët vëzhgojnë Tokën nga atje ku janë, gjashtëdhjetë a shtatëdhjetë milionë vite drite lart, çfarë kujton ti se shohin, mua dhe ty? Jo, or mik i dashur, jo, shohin pikërisht ata dinosaurët që ti i përçmon. Janë të thella gjërat, thellohu, e përmbyllte Turi gjithnjë me fytyrën serioze dhe hijerëndë. Ai shkrofëtinte me një mllef si teshtimë e mbytur. Përkundër Turit, ai nuk ishte krejt me fat me biografinë. E kishte (ah!) një problemth. Si një sëmundje të fshehtë. Dikush në fisin nga ana e nënës diçka kishte bërë, jo tamam një gabim politik, por një tjetër gjë që fqinjëronte me atë gabim: kishte qenë avokat, një punë veçanërisht e keqe kjo, dhe sido që nga ana e babait fisi ishte i konsoliduar krenarisht, një hekur-beton me 34 anëtarë e kandidatë partie, përsëri nuk i dihej, ajo puna e avokatisë mund të dilte si një pengesë e pakapërcyeshme, mund të ngrinte gardhe vetullash vigjilente nëpër zyrat e Komiteteve. I ati kish vajtur, ish sqaruar, jo, jo, shoku sekretar, nuk ka qenë latifondist, avokat ka qenë (këtu zëri përthyhej)… Një mut janë, s’vononte zëri i sekretarit, pastaj vijonin fjalët mirëkuptuese dhe afruese “Ramiz”, “plenum”, “nuk do t’ju falim te armiku”…, çka e forconte shpresën për të drejtë studimi. E drejtë që, veç të tjerash, mbase e afronte dhe me Mirën.

Mirën e dëshironte qyshse ajo gjatë një ekskursioni i kish dhënë një gjysmë molle, duke i thënë “e vogël, por e ëmbël”, me një shikim ashtu. Mira ishte trupvogël, por e mbushur. E mbushur. Ajo “mb” gufmonte hareshëm pjesë të ndryshme të trupit të saj, dukshëm deri në mizori. “Kuletën e beut” Turi e kish përkthyer si “Bey’s wallet”. Ngjante si emër grupi anglez, apo edhe italian. Anglez më shumë. Se ç’qe një emision, që tingëllonte si “hith paratë”, apo “hidh paradë”, diçka me paradë, por pa tanke, ushtri popullore, raketa, komitet qendror, komitet anësor… amore, felicita (ah, të hëngsha piçkën, moj lufkë), radio me tranzistor Iliria, mizat e gjithëgjendshme ia prishnin vegimet më keq se lajmet me zë solemn të Virgjil Kules, Alfons Gurashit, si edhe goditja e prerë njërrokëshe e stapit të mizave, që tregonte se i ati po bënte kërdinë nga dhoma ngjitur.

I ati mburrej që s’dilte kurrë huq kur vriste miza. Armën e quante stap, një shkop në majë të të cilit ishte mbërthyer me thumba këpucari një copë meshine si llapë. “Tang!” dëgjohej goditja, dhe një tjetër njollë zgërlaqej mbi mur, për t’u përtharë ngadalë në muajt që vinin. Në atë zhurmë goditjeje kishte autoritet – “Këtu ka zot hauri!” Por sot nuk ishin mizat që i prishën si tjetërherë ëndrrën me Mirë, ishte zëri therës i vëllait të vogël që po afronte me të shpejtë:

“Doli, or doli!”

E dinte. Me siguri absolute. Nuk kishte çfarë të dilte tjetër veç saj. E drejta e studimit, kunadheja leshraverdhë. Doli. E kishte lënë më në fund guvën e ankthit.

Doli hëna, doli ylli,

e drejt’e studimit nga pylli.

U ngrit me vrap të takonte Turin. E gjeti duke provuar një palë pantallona doku.

– Si të duken? Mirë për Tiranë?

– Për çfarë të doli bursa ty?

– Matematikë-fizikë. Po ty?

– Gjeologji.

– Urith, domethënë?

– Eeee.

– Po mirë, të paktën s’je në bujqësore, si Lavdoshi. Ose si Luftimi i Sabriut.

– Po ai ç’ne? Ai sikur është begs.

– Po edhe ata kanë degë të ndryshme atje në Shkollën e Bashkuar të Oficerëve.

– Ëhë?

– I ka dalë për kundërajror.

– Kundërajror?

– E! Repartet kundërajrore janë të vogla, nëpër pika të larta malesh dhe kanë zakonisht nga 2 oficerë. Kështu që dezhurni bie një natë po, një natë jo. “Një natë te topi, një natë te gopi!”

– Hihihi… Hej, po në Tiranë, femrat vuuuu, ë?

– S’diskutohet!

 – Erdhi ditë e fukarait!

– T’ia shikosh fotografitë Lames që është në vit të tretë atje, rrjesht, radhë-radhë, si m’i do, bjonde, kuqse, ezmere…, nam or nam i zi.

– Lamja s’është gjë as nga pamja.

– Shkruan letra dashurie. Student. Kushedi si i duket këtu. Nga jashtë u dëgjua zhurmë dhe disa zëra që jepnin urdhra. Ernesti u ngrit në këmbë.

– Ika, – tha, – se im atë kur vjen nga zbori është gjithë nerva e hajt e dëgjoje.

PJESA E DYTË

Zboristët u dukën në hyrje të qytezës. Në krye të kolonës ishte një oficer rreth të dyzetave hipur mbi një kalë të bëshëm ushtrie, ndërsa të tjerët gjithë djersë e të lodhur, me pushkët e pajisjet në krahë, po e ndiqnin pas. Ai dëgjoi dikë me një mitraloz në kurriz që shfryu me zë të ulët: “Ec, or kalë, të qifsha ngarkesën”. Shkoi me ngut në shtëpi, si një mace që ndjen ndonjë tingull të padukshëm rreziku.

Kur i ati hyri, në shtëpi u dha duhma e rrobave ushtarake, e cila ruante ende një erë të rëndë magazine. Ernesti doli nga dhoma e tij. I ati ishte ulur në karrige me këmbët në një legen me ujë me kripë dhe po pinte cigare. Mirë që i ka lënë këpucët me kambale jashtë, tha ai me vete. Këmbët e të atit dukeshin të fryra e të kuqe. Fytyra e tij fliste me vetulla, “më ler rehat”.

– Urime për bursën! – tha.

– E paske marrë vesh?

– E!

– Qenke lodhur. Nga ishit?

– Mo më pyet!

– …

– Ishim në Bureto, ku tjetër?

– Në Bureto?

– E! Se mos na binte greku.

– Po s’i more dot një numër më të mëdha këpucët?

– Të mëdha i mora haletë, po prapë më vranë e më bënë thjamë. E kam këmbën jangllësh unë.

– Nc nc nc.

– Le që u meruam edhe për bukë.

– Pse?

– Ç’pyet! Mezi mbërritëm në majë të Buretos, hapëm çadrat, vumë kazanin e madh me fasule, se na shkoi gjuha poshtë, kur do ti, sa u bënë të flamosurat fasule, ia behu një zëvendësministër që nga Tirana me helikopter. Jemi në kohë lufte, tha. Armiku ka infiltruar agjentë mes nesh. Ushqimi është i helmuar! Një shqelm kazanit në lëndinë e mëteposhtë.

– Mos! Nc nc. Po pastaj?

– U kthyem, po mbemë në Urë të Leklit për nja tetë a nëntë orë.

– Po ç’ne?

– Aty do zbarkonin desantët ajrorë. Nga Italia.

Nga jashtë erdhi përsëri zhurmë. U dëgjua edhe një krismë arme. Ernesti brofi jashtë pas të atit. Shqoi gjitonin Gani me kobure në dorë. Njerëz përreth, të ndërkryer. S’po merrej vesh se ç’qe, por me siguri një gjë e keqe ish. Gurët e zallit në sheshin që vazhdonte pas asfaltit të gërryer u ashpërsuan befasisht. Sheshi u hap i pabesë dhe i rrezikshëm. Ndjeu të atin që erdhi pranë. Ai e urdhëroi të shkonte brenda. Dëgjoi fjalët “flagrancë”, “putanë”, “rruspi” dhe “hak plumbin”. Domethënë Shollohov. Libër i ndaluar nën dyshek. Me faqet erotike shenjuar gjithë kujdes. Ose mbajtur mend përmendësh.

Më vonë mori vesh që nënoficeri i mëhallës, Ganiu, kishte gjetur gruan me dikë. Ajo nuk e priste të shoqin të vinte atë ditë nga zbori. “Dikë”-ja ishte Këno qejflliu, samarxhiu i qytezës. Kush tjetër mund të ish? Ganiu e kish qëlluar me pistoletë. Kish dalë huq, për fat të mirë. Disa thanë që arma nuk kish ndezur fare. Por këta nuk e shpjegonin dot krismën. Në mëhallë pas asaj dite do të qarkullonte shprehja “qëllove si kalama, o Gani”. Një jazëk i përgjithshëm mbulonte gjithçka, si squfuri gjethet e hardhive të sëmura me hi. “Jazëk që s’i vrau dot të dy, as gjysëm metro lark. U rroftë zbori e stërvitja!”

Dyshimi, si squfuri që vriste hirin, do të vazhdonte gjatë të pluhuroste çdo gjë, bukët dyzetëshe, rakinë me hile, rakinë safi, bisedat në klubin e trishtë me tym cigaresh të mykura “Partizan”, burrat si të prerë në besë. Vigjilent’. Pa “ë” të zëshme. Dhe të pazëshme. Gratë si shfajësime menstruale. Të kujdesshme. Me këputje isoje. Me ëëë në fund.

Vazhdon…